ادوار فقه قسمت سوم

دوره چهارم. مكتب بغداد:

در قرن پنجم هجری به چند دلیل مكتب فقهی از قم و ری به بغداد منتقل شد:

1. ضعف دستگاه حكومت عباسی و فشارهایی كه قبلا در زمان حكومت منصور، هارون الرشید، متوكل و معتصم مشاهده می شد، فروكش كرد و فقهای شیعه برای نشر فقه و مباحث علمی مجال ظهور و بروز پیدا كردند.

2. ظهور شخصیت های مهم در بغداد، مانند شیخ مفید و سیدمرتضی.

3. توسعه مدرسه های علمیه و ازدیاد این مكان های علمی، به گونه ای كه در درس مرحوم شیخ طوسی حدود سیصد مجتهد شیعه شركت می كردند و تعداد بی شماری از فقهای اهل سنت نیز حضور داشتند.

برخی از علمای مهم این دوره عبارتند از: 1. شیخ مفید 2. سید مرتضی 3. شیخ طوسی.

ویژگی های مهم این دوره:

1. در این مرحله، در اجتهاد و استنباط احكام شرعی، انقلابی پدید آمد و مباحث اصولی از مباحث فقهی تفكیك گشت. برای مثال، سیدمرتضی كتاب اصولی مستقلی را تألیف نمود و شیخ طوسی در فقه، فروعات فقهی زیادی را مطرح ساخت، به گونه ای كه روش او در استنباط احكام شرعی، سرمشق فقهای آینده شد. در حالی كه در دوره های سابق، كتاب های فقهی بیشتر به صورت بیان احادیث و روایات بود. شیخ طوسی كتاب المبسوط را نوشت. وی در مقدمه كتابش می نویسد: فقهای امامیه تا این زمان به تفریع فروع اقدام نمی كردند و تنها به بیان نصوص و روایاتی كه از سوی محدثان و راویان رسیده، اكتفا می كردند.

2. تدوین فقه مقارن; علاوه بر تدوین كتب فقه جدید، فقه مقارن و در مقایسه با فقه اهل سنت نیز تدوین شد. برای این منظور، مرحوم شیخ طوسی كتاب الخلاف و سید مرتضی كتاب الاستبصار و مرحوم شیخ مفید كتاب الاعلام فیما اتفقت الامامیة علیه من الاحكام مما اتفقت العامة علی خلافهم فیه را تألیف نمودند.

3. ظهور بحث اصولی تحت عنوان اجماع.

دوره پنجم. مكتب حلّه:

پس از اینكه بغداد به دست هلاكوخان افتاد، مراكز علمی و فقهی این شهر از بین رفت و این سرزمین، مكان امنی برای دانشمندان و علما محسوب نمی شد. شهر حلّه از آسیب مغول ها در امان ماند و طلاب بغداد به این سرزمین كوچ كردند و تقریباً همان نشاط علمی كه در بغداد وجود داشت، در این مكان جدید ایجاد گشت.

برخی فقهای این دوره عبارتند از:

1. محقق حلّی، مهم ترین كتاب های وی عبارت است از: شرایع الاسلام، النافع، المعتبر، نكت النهایة و المعارج. كتاب شرایع الاسلام كه در دو جلد تدوین شده، یكی از مهم ترین كتاب های فقهی در هشت صد سال گذشته بوده است و ده ها كتاب به عنوان شرح این كتاب به نگارش درآمده است. برای مثال، كتاب جواهرالكلام در چهل و دو جلد و كتاب الفقه در صد جلد شرح كتاب شرایع الاسلام است.

2. علامه حلّی; كتاب التذكرة و المختلف از اوست.

3. فخرالمحققین، وی فرزند علّامه حلّی است. او یكی از كتاب های پدرش به نام الالفین را تكمیل كرد و شرحی نیز بر كتاب دیگر پدرش به نام القواعد نوشت. یكی از مهم ترین شاگردان وی، مرحوم شهید اول است.

4. شهید اول (734ـ786); وی كتاب های زیادی را تألیف كرد كه برخی از آن ها از این قرارند: الذكری، الدروس الشرعیة فی الفقه الامامیة، غایة المراد فی شرح نكت الارشاد، البیان، الباقیات الصالحات، اللمعة الدمشقیة، الالفیة، النفلیة، الاربعون حدیثاً، المزار و القواعد. كتاب اللمعة الدمشقیة توسط شهید ثانی تحت عنوان الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة شرح و تفصیل داده شد. این كتاب (شرح لمعه) به مدت هشت صد سال در حوزه های علمیه مورد تدریس و بحث بوده است.

برخی ویژگی های این دوره:

1. تنظیم ابواب فقهی. شروع این كار در ابتدا توسط مرحوم شیخ طوسی در كتاب المبسوط بود ولی كار او را در تبویب ابواب فقه با مقداری تشویش و ناهماهنگی همراه بود. محقق حلّی در كتاب مهم شرایع الاسلام ترتیب خاصی را رعایت كرد كه تا زمان حاضر هم چنان رعایت می شود: باب اول: عبادات، باب دوم: عقود، باب سوم: ایقاعات، باب چهارم: احكام.

2. تدوین كتاب فقه به صورت دایرة المعارف. برای مثال، علامه حلّی كتاب تذكرة الفقهاء را نوشت كه در باب فقه مقارن بوده و وسعت و گستردگی كار او به گونه ای است كه پیش از او كتابی به مانند آن تألیف نشده است.

3. كثرت اختلافات فقهی میان فقهای امامیه. دلیل این امر، دوری ایشان از عصر امام(علیه السلام) و اختلاف آن ها در سند و دلالت روایات بوده است. كتاب المختلف نوشته مرحوم علامه حلّی، حاوی اختلافات فقهای امامیه در ابواب مختلف فقهی است. نكته قابل توجه آنكه مرحوم علّامه حلّی، شاخص و میزانی برای بیان طبقات فقهاست. فقهایی كه قبل از او می زیسته اند تحت عنوان «قدما» و فقهای بعد از او تحت عنوان «متأخران» شناخته می شوند.

دوره ششم. مكتب جبل عامل:

سرزمین شام از گذشته تاكنون پیوسته مورد توجه شیعیان بوده است، در عین حال، فشارهای زیادی از سوی حكومت اموی و عباسی و غیره به آن ها وارد شده است. مرحوم شهید اول تصمیم گرفت علم و فقاهت را به جبل عامل منتقل سازد و از این رو، «مدرسه جزین» را در جبل عامل ایجاد كرد و پس از آن مدارس علمیه یكی پس از دیگری افزایش یافتند. این فعالیت های علمی، جایگاه خاصی به جبل عامل داد و این شهر را از میان شهرهای مختلف سرزمین شام، ممتاز ساخت. در آن زمان دولت شیعی در ایران به وجود آمده بود و از آنجا كه فشار دولت عثمانی هر لحظه نسبت به شیعیان شام بیشتر می شد، عده ای از فقها و علمای این سرزمین به ایران مهاجرت كردند. اینان در اداره مناصب قضا و فتوا و امور دینی حكومت نقش حیاتی ایفا كردند; مانند شیخ بهائی. یكی دیگر از مدارس شیعی در سرزمین شام، «مدرسه جبع» بود. مسئول این مدرسه، شیخ صالح بن مشرف عاملی، جد شهید ثانی بود و علمای بسیاری نیز در توسعه علم و دانش در این شهر نقش داشتند. «كرك نوح» یكی از شهرهای سرزمین شام است كه محل دیگری برای حوزه علمیه شیعی محسوب می شود. معروف ترین فقهای این دوره عبارتند از: شهید اول (734ـ786)، شهید ثانی (911ـ965)، صاحب معالم (فرزند شهید اوّل)، شیخ بهائی، و سیدمحمد صاحب مدارك.

برخی ویژگی های این دوره:

1. تنقیح احادیث كتب اربعه; بعضی اخبار موجود در كتب اربعه، ضعیف و غیرقابل اعتمادند. صاحب معالم، فرزند شهید اول اولین كسی بود كه با نوشتن كتاب منتهی الجمال فی الاحادیث الصحاح و الحسان تلاش شایسته ای در شناسایی اخبار موثق و غیرموثق ارائه داد.

2. تنقیح و تنظیم مبحث اصولی; صاحب معالم با نوشتن كتاب معالم الدین و ملاذالمجتهدین اولین قدم را در راه تنظیم و تبویب اصول فقه برداشت. این كتاب از گذشته تاكنون مورد توجه طلاب حوزه های علمیه بود. كتاب هدایة المسترشدین نوشته شیخ محمدتقی اصفهانی، یكی از كتاب های مهم اصولی در شرح كتاب معالم الدین است. كتاب اخیر مورد توجه مرحوم شیخ انصاری بود. از این رو، در نوشتن كتاب فزائد الاصول تنها به مباحث «قطع، ظن و شك» اكتفا كرد.

3. تدوین فقه; كتاب لمعه و شرح لمعه نوشته شهید اول و شهید ثانی، كتاب فقهی مختصر در استدلال های فقهی است. كتاب فقهی دیگر مدارك الاحكام فی شرح شرائع الاسلام نوشته سیدمحمد موسوی عاملی (متوفای 1009 هـ. ) است.

4. تدوین قواعد فقهی; منظور از «قاعده فقهی»، احكام كلی فقه است كه فقیه با استفاده از آن می تواند حكم مصادیق جزئی و فرعی را بیان كند. شهید اول با نوشتن كتاب القواعد و الفوائد اولین كسی است كه قواعد فقهی را در دو جلد جمع آوری كرد. این كتاب شامل «330 قاعده» و حدود «100 فائده» می باشد.

نوشته محمدمهدي كريمي نيا

تنظیم برای تبیان حسن رضایی گروه حوزه علمیه

منبع:مجله معرفت، ش93، ص43-59، مقاله تاريخ فقه و حقوق،