نان و حلوا

مولفات و مصنّفات شیخ بهایی

رساله های خطی

فقهی

الف) اثناعشریات خمس:

بهایی در موضوع فقه پنج رساله به نام اثنی عشری تالیف کرده است. وجه تسمیه این رسایل آن است که هر یک در دروازه فصل تحریر شده است و البته علما این نام را قبل از شیخ و بعد از او نیز بر کتب و رسایل خویش نهاده اند.

1- رساله اول: اثنی عشیریه فی الطهاره.

در ابتدای آن پس از نام و حمد خدا می گوید: «... هذه رساله اثنی عشریه تتلو علیک مسائل الطهارة علی نهج جدید و نمط سدید.»

2- رساله دوم: اثنی عشریه فی الصلاة.

آغاز آن پس از نام و حمد خدا: «هذه مقاله لطیفه فی واجبات الصلاة الیومیه، و مستحباتها، مرتبه علی الفصول، علی نهج قریب ...»

3- رساله سوم: اثنی عشریه فی الزکاة و الخمس.

4- رساله چهارم: اثنی عشریه فی الصوم.

این رساله در احکام روزه و ذکر فضایل ماه رمضان است.

5- رساله پنجم: اثنی عشریه فی الحج.

این رساله به احکام حج پرداخته است.

ب) رساله ای درباره قصرالصلاة فی الاماکن الاربعه.

یا شکستن و تمام خواندن نماز در سفر که در آن وجوب شکسته خواندن نماز مسافر را در همه مکان ها بیان می دارد، به جز چهار موضع مکه، مدینه، مسجد کوفه و مرقد امام حسین(ع) در کربلا.

ج) رساله ای درباره استحباب فرائة السورة بعد الحمد فیل الصلاة.

بحثی است استدلالی در این که خواندن سوره پس از حمد واجب نیست و امری مستحب و سنّت است. این رساله در پاسخ عده ای از معاصران نگاشته شده و پس از آن از این فتوا بازگشته و در دیگر کتاب ها به وجوب قرائت سوره فتوا داده است.

رساله های چاپی

در موضوع فقه:

1- رسالة الحریریة.

رساله ای است درباره آنچه نمازگزاردن با آن درست نباشد و در آن عدم صحّت نماز آن گاه که نمازگزار کلاه و بند شلوارش از حریر خالص باشد را اثبات نموده است.

2- رساله ای در تحریم ذبائح اهل کتاب.

به دستور شاه عبّآس تحریر گشته و ردیّه ای است بر علمای عثمانی که فتوای شیعه در حرام دانستن ذبیحه های اهل کتاب را نقد می نمودند.

3- رسالة الاعتقادیة.

بهایی این رساله را نگاشت تا برای مردم تفاوت مذهب شیعه اثنی عشری و صاحبان عقاید فاسدی که به خطا خود را شیعه می نامند و یا شیعه خطابشان می کنند را بازگو کند؛ این رساله را شرحی است به نام فرائد الهیّه فی الاعتقادیة البهائیة.

4- رساله ای در غرائب سورالقرآن.

تماماً در کشکول آمده است.

5- رساله ارثیه یا فرایض البهائیه.

چهار صفحه و همان مقدمه باب سوم از منهج چهارم حبل المتین است. موضوع آن مواریث و بیان سهم و ارث برندگان و ....

6- رساله کر.

به نام شاه طهماسب صفوی نگاشته شده و در آن تاثیر دانش ها و نظریات علمی شیخ در مباحث فقهی دیده می شود.

در موضوع فلسفه:

- رساله ای موسوم به «جوهر الفرد».

در آن هشت برهان بر نفی جزء لایتجزّا اقامه کرده و همین براهین را در کشکول می آورد و می گوید: « من رسالتی الموسومة بالجوهر الفرد.»

کتاب های چاپی

1- عین الحیاة.

این کتاب مختصری مزجی است در تفسیر قرآن کریم؛ آنچه از آن موجود است سوره فاتحه را از آغاز تا انجام دربر گرفته و پس از آن سوره بقره تا آیه (فتلقی آدم من ربه کلمات...) و سوره آل عمران تا آیه سی و پنجم (اذ قالت امرأة عمران ربّ انّی نذرت لک ما فی بطنی محرراً) را شامل می شود.

2- عروة الوثقی.

در تفسیر است و همان گونه که از خطبه کتاب برمی آید شیخ آن را در ربع پایانی عمر خویش تالیف نموده است؛ کتاب چکیده اندیشه و شیوه شیخ در تفسیر است.

3- حبل المتین فی احکام الدین.

مجموع احادیث حبل المتین پس از حذف مکررات بالغ بر هزار و هشتاد و پنج حدیث می شود.

4- مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین.

جمع میان احکام قرآنی و حدیثی است، پایان تألیف سال 1015 هـ. ق در شهر قم است.

5- زبدة الاصول.

شامل برترین قواعد اصول فقه است و در زمانی نه چندان دور در قم و نجق از متون درس اصول فقه بوده است.

6- جامع عبّاسی.

رساله علمیه ای است که به خواهش شاه عباس صفوی تحریر شده، آخرین نگارش شیخ است و پیش از اتمام آن وفات یافته است.

در ادعیه:

1- حدائق الصالحین فی شرح صحیفة سیدالسّاجدین.

شیخ بهایی در صدد بوده تا تمامی ادعیه صحیفه سجادیه را شرح کند. کتاب را به «حدیقه» هایی تقسیم نموده و آن را در یک دفعه تحریر نکرده؛ همان گونه که غالب کتاب هایشان این گونه اند، و ظاهراً تالیف را هم به پایان نبرده است؛ آنچه از این نگارش مشهور است سه حدیقه استخراج شده از آن کتاب است:

الف) شرح دعای صباح؛ حسین بن سید حیدر کرکی آن را ذکر کرده است.

ب) حدیقه الاخلاقیه؛ شرح دعای مکارم الاخلاق یعنی دعای بیستم صحیفه سجادیه است.

ج) حدیقه الهلالیه؛ شرحی است بر دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه که به هنگام رویت هلال می خوانند، آن را در سال 1003 هـ.ق تالیف نموده و حدیقه مشهوری است که جداگانه به چاپ رسیده است.

2- مفتاح الفلاح.

در عبادات و ادعیه و در عداد کتاب های معتبر ادعیه و مناجات یومیه از بامدادی تا بامداد دیگر است. مولف ادعیه با سند را با مصدر هر یک آورده و در این کتاب که هفت باب است مفردات غریب و مشکلات موجود در احادیث و ادعیه ذکر شده در کتاب را روشن می کند. پایان تالیف سال 1015 هـ.ق در شهر گنجه است.

در نحو:

صمدیه فی النحو.

شامل فایده های پرارزشی از قوانین اعراب است و مانند معمول کتب نحو، مطالب، مختصر و موضوعی آمده ولی توزیع موضوعات ابتکاری و ویژه شیخ است.

گوناگون:

کشکول. مشهورترین کتاب شیخ بهایی است. بارها در ایران، هند، مصر، بیروت و .... چاپ شده و هم به فارسی ترجمه گشته است؛ مهم ترین چاپ هایی که از آن آگاهیم:

- طبع چاپخانه طوبی در مصر به سال 1300 هـ.ق / 1882 م. و در حاشیه اش کتاب ادب الدنیا و الدین از ابوالحسن ماوردی (م 450 هـ.ق/ 1058 م) (تنها شامل متون عربی).

- چاپ بولاق به سال 1329 هـ. ق/ 1911 م. (تنها شامل متون عربی).

- چاپ بولاق به سال 1388 هـ. ق/ 1968 م. (تنها شامل متون عربی).

- چاپ بیروت، به تحقیق سید مهدی خرسان در سه جلد و به سال 1350 هـ.ق/ 1931 م. (شامل متون فارسی و عربی)، این چاپ به خاطر تحقیق در خور و مقدمه ارزشمندی که دارد از دیگر طبع ها متمامیز است.

- چاپ موسسه اعلمی، چاپ ششم 1403 هـ.ق/ 1983 م. در سه جلد و شامل متون عربی و فارسی همراه با شرح و توضیح بسیاری مسایل و خالی نبودن از اغلاط مطبعی.

- چاپ دار الکتاب (تنها شامل متون عربی).

علمی:

1- خلاصه الحساب.

مهم ترین تالیف شیخ بهایی. بارها در ایران به چاپ رسیده؛ همچنین در کلکته به سال 1812 م. و در برلن به سال 1843 م. در 1854 م به فرانسوی ترجمه شده است؛ نیز لباب فی شرح خلاصه الحساب به فارسی برگردانده شده که به خاطر توضیحات فراوان و شرح بسیاری از قوانین و فرمول ها از دیگر شروح خلاصة الحساب متمایز است.

در مخطوطی که نزد ما است کتاب به جهت حمزه بهادرخان تألیف شده و او امیرحمزه میرزا، پسر سلطان محمد خدابنده است پیش از آن که برادرش شاه عباس سلطنت را به خویشتن اختصاص دهد.

آغاز: «فحمدک یا من لایحیط بجمیع نعمه عدد ...» پایان: «ان کثیراً من مطالبها حریّ بالصیانه و الکتمان عن اکثر اهل هذاالزمان ...»

2- تشریح الافلاک.

شامل مقدمه، پنج فصل و خاتمه است که بهایی در آن چکیده دانش هیأت را می آورد. این رساله هم مانند خلاصه الحساب در مدارس ایران متداول بوده و جزء متون درسی قرار داشته و به همین خاطر شرح ها و تعلیقات فراوانی بر آن نگاشته اند.

3- تحفه حاتمی یا هفتاد باب، به فارسی.

این کتاب به نام «هفتاد باب در اسطرلاب» هم مشهور بوده و در 1014 هـ.ق تالیف شده است. در ایران به سال 1316 هـ.ق. به چاپ رسیده است. آن گونه که در الذربع] (ج3/ ص 425) است بر نسخه ای از آن که تاکیدی بر نسبت آن به شیخ باشد آگاهی و دسترسی نداریم.

لغزهای شیخ بهایی:

مجموعه‏ چیستان‏ها و لغزهای شیخ در کتاب‏های چاپی و نسخه‏های خطی آثار او پراکنده است. این امکان وجود دارد که تمام آنها از مصادر مختلف گردآوری شده و با نام لغزهای شیخ بهایی چاپ و منتشر شود، کار بی‏ارزشی است که هر یک از چیستان‏ها را- همان‏گونه که عده‏ای از پژوهندگان شیخ چنین کرده‏اند- تألیفی به شمار آوریم با وجود آن که تعدادی از آنها بیش از پانزده سطر نیست.

مهم‏ترین این لغزها به ترتیب اهمیت:

1- لغز الزبدة یا لغزیة یا رضویه.

شیخ بهایی در این چیستان به بسیاری از علوم چون هندسه، تاریخ، هیات، نجوم، فلسفه، کلام، فقه و ... اشاره می‏کند و شبیه‏ترین چیز ممکن به عرضه فرهنگ.

2- لغز قانونی فی الطب.

3- لغز کافیة فی النحو.

4- لغز فوائد الصمدیه.

5- لغز کشاف.

چاپ نشده و درباره تفسیر زمخشری است.

6- پاسخ لغز شیخ لطف‏الله عاملی.

چیستان شیخ لطف‏الله شعری است در باره نام جعفرصادق علیه‏السلام.

7- لغزی به مادرش.

8- لغزی درباره علی.

9- چیستانی به شعر درباره شهر بیت‏المقدس.

به جهت سفر حج برای شیخ عمر که مفتی قدس شریف بوده است.

10- چیستانی که در خلاصة الاثر مذکور است.

آثار ادبی به زبان فارسی

مثنوی‏ها:

4- طوطی نامه. بر وزن مثنوی جلال‏الدین رومی.

ملمعات و رباعیات و اشعار متفرّقه و تخمیس همگی در دو کتاب سعید نفیسی و غلامحسین جواهری گرد آمده و مثنوی‏های خوب و شعرهای پراکنده‏اش در تمامی چاپ‏های کشکول در ایران و چاپی که سید مهدی ؟؟؟ بر آن مقدّمه نگاشته و چاپ اعلمی در لبنان موجود است.

5- موش و گربه.

رمانی ادبی و سمبلیک به فارسی و به شیوه کلیله و دمنه است که در آن از رجال دینی و صوفیه انتقاد می‏کند.

رساله‏های منصوب به او:

برخی از منابع، مانند ریاض العلما، الغدیر، الذریعة در حدود نوزده رساله برای او ذکر کرده‏اند که نشانه‏ای از صحّت نسبت به آنها به شیخ در دست نیست و نه در منابع اصلی و نه در فهرست کتابخانه‏های ایران از آنها ذکری رفته است.

رساله‏های مخطوط منسوب به وی که تعدادشان به شش عدد می‏رسد؛ با تاکید دوباره که از شیخ بهایی نیستند:

1- احکام النظر الی کتف الشاة.

مقاله‏ای است در علوم غریبه. روشن است که این رساله چه از لحاظ مضمون و چه از نظر شیوه از شیخ بهایی نیست.

2- امتناع عن الاستمتاع قبل قبض المهر.

احتمال دارد که این رساله از پدر شیخ‏بهایی باشد.

3- حاشیه ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، از علامه  حلّی.

علامه امینی آن را در زمره تالیفات شیخ آورده ولی علامه تهرانی آن را از پدر شیخ می‏داند.

4- تنبیه الغافلین بنعمة ربّ‏العالمین.

علامه امینی آن را در جزء تالیفات شیخ ذکر کرده و دکتر محمدباقر حجتی به نقل از الذربعة می‏گوید که این کتاب از بهاء‏الدّین محمّد سرمدی تبریزی در قرن دهم هجری است و تشابه دو اسم موجب نسبت این نگارش به شیخ بهایی گشته است.

5- جفر، در رساله در جفر.

در دیباچه رساله‏ دوم که به فارسی است می‏گوید که شیخ سی‏ سال در دانش جفر تتبّع و تفحّص می‏نمود تا در «مسقط» به مرشدی اتصال یافت و دو سال نزدش شاگردی نمود و این مرشد دانش جفر را بر او آموخت.

در دیگر رساله می‏گوید که او در یمن و صنعا امیراحمد پسر سیّد طاووس مکّی را رویت نمود.

این دو رساله از شیخ بهایی نیست زیرا که در تالیفات شیخ و دیگر منابع به سفر و داخل شدنش به یمن و مسقط اشاره‏‏ای نیست تا چه رسد به توقّف دو ساله در آن دو مکان!

6- رساله‏ای در مساله مسح بر دو پا.

به شیخ نسبت داده شده با آنکه علامه تهرانی تاکید، بر نسبت آن به شیخ حسین بن‏عبدالصمّد دارد.

ترجمه و اقتباس: محمدرضا زادهوش

تنظیم :بخش ادبیات تبیان