بیم و امید در برنامه انبیای الهی
از نظر اصول تربیتی، خطرناکترین روش در تربیت یک انسان، تکیه بر امید تنها، و یا بیم تنها است. تربیتی که بر تک عاملی استوار باشد یا مایه ی طغیان، و یا وسیله ی یأس خواهد بود، امید بیش ازحد مایه سهل انگاری می گردد، و چه بسا فرد تحت تربیت از انجام وظایف شانه خالی می کند، فرزندان بنی اسرائل به خاطر امید فزون از حد، راه طغیان و تجاوز را در پیش گرفتند و خود را ملت برگزیده انگاشتند و از هر نوع فساد به امید مغفرت خدا خودداری نکردند. و شعار آنان این بود که: " لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَيَّاماً مَعْدُودَةً "1: جز مدتی کوتاه آتش دوزخ ما را نخواهد سوخت. .
همچنان که بیم تنها کارساز نیست چه بسا مایه ی یأس و نومیدی می گردد و از این جهت قرآن اس و نومیدی از رحمت خدا را از ویژگیهای کافران می شمارد و می فرماید: " انّه لا ییأس من روح اللّه الابالقوم الکافرون"2: از رحمت خدا جز کافران کسی مایوس نمی گردد از این جهت در برنامه های امروز امور تربیتی،به هر دو عامل توجه شده و به موازات یکدیگر پیش می روند،مثلأ اگر در جوامع پیشرفته زندان و تبعید و کارهای اجباری و سر انجام اعدام هست، در برابر آن تشویق و تقدیر و ترفیع رتبه و معرفی افراد خدمتگزار به جامعه، نیز وجود دارد.
تبشير و انذار از اوصاف ممتاز همه‌ي انبياي الهي است، در برنامه های پیامبران بشارت و انذار، بیم و امید، به موازات یکدیگر پیشرفته و پیامبران خدا چنین معرفی شده اند: " فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّنَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنذِرِين 3": خدا پیامبرانی برانگیخت که مژده آورو بیم دهنده بودند. " و رسلاً قد قصصناهم عليك من قبل و رسلاً لم نقصصهم عليك وكلَّم الله موسي تكليماً * رسلاً مبشّرين و منذرين"4 انبيا با اين دو‌جناح آمده‌اند، هم به فضيلت هدايت مي‌كنند و بشارت مي دهند، و هم از رذيلت بازمي‌دارند و انذار مي‌كنند.
و باز می فرماید: " وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلينَ إِلاَّ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ "؛ 5و ما پيامبران (خود) را جز بشارتگر و هشداردهنده نمىفرستيم، پس كسانى كه ايمان آورند و نيكوكارى كنند بيمى بر آنان نيست و اندوهگين نخواهند شد.
این آیه و آیات مشابه آن در قرآن مجید که «بشارت» و «انذار» را به عنوان برنامه اصلی انبیاء می شمرد هم پاسخی است به کسانی که انبیاء را خدایان می شمردند، و انتظار هرگونه قدرت نمائی الهی از آنها داشتند، و هم کسانی که به دعوت آنها پشت کرده، و راه خلاف را می پیمودند، می فرماید: «وظیفه آنها فقط بشارت و انذار است» و بقیه امور مربوط به خدا است، و قبول هدایت مربوط به خود مردم می باشد و لذا در پایان همین آیه می خوانیم: «کسانی که ایمان بیاورند و خویش را اصلاح کنند نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند» «فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ»؛ " وَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا يَمَسُّهُمُ الْعَذابُ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ "6؛ و كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند، به سزاى نافرمانىشان عذاب (ما) آنها را در خواهد گرفت.
اصولاً تمام انگیزه های انسانی را می توان در این دو جمله معروف خلاصه کرد «جلب منافع» و «دفع مضار» (اعم از مادی و معنوی) و «بشارت» و «انذار» به این دو انگیزه دامن می زند، و پایه اصلی هرگونه تربیت الهی و مردمی، مادی و معنوی نیز بر همین دو اصل استوار است.
نه بشارت به تنهائی کافی است، و نه انذار و مجازات، در تمام مراحل تربیت از لحظه طفولیت گرفته تا دم مرگ باید این دو اصل اساسی بر زندگی انسانها حاکم باشد، و کسانی که یکی از این دو را نادیده بگیرند برنامه هایی ناموفق خواهند داشت همان گونه که تشویق عامل حرکت است، تهدید برای مجرمان سرسخت عاملی باز دارنده محسوب می شود.
خداي سبحان درباره‌ي بسياري از انبيا مي فرمايد: آنان رسالت دارند مردم را به بهشت بشارت دهند و از جهنم بيمناك كنند، و از آن جا كه همه‌ي انبيا از يك هدايت خاص الهي برخوردارند و همگان وظيفه مشتركي دارند بنابراين، همه براي تبشير و انذار آمده‌اند.
در این آیات امید و بیم به صورت کلّی مطرح شده اند ولی در آیات دیگر، کلیات، حالت جزئی به خود گرفته، و می توان فهرست این نویدها و بیم های جزئی را چنین بیان کرد:
1ـ بشارت به نعمتها ی دنیوی.
2ـ بیم از نقمتهای دنیوی.
3ـ بشارت دادن از عذابهای اخروی. (4)
1.سوره ی بقره آیه ی 80
2.سوره ی یوسف آیه ی 87.
3.سوره‌ي بقره، آيه‌ي 213
4.سوره‌ي نساء، آيه‌ي 164 ـ 165؛
5.سوره ی أنعام، آیه ی 48
6.سوره ی أنعام، آیه ی 49
