صنایع دستی استان چهار محال و بختیاری

صنایع دستی بختیاریها، ویژگیها و مختصاتی دارد که با انواع تولیدات مشابه به دست دیگران قابل تمیز دادن است بخشی از این ویژگیها به این شرح است: فعالیت در رشته صنایع دستی کاری است صد در صد زنانه که تمام مراحل آن را زنان و دختران انجام می دهند و مردان در تولید آنها هیچ نقشی ندارند.

صنایع دستی بختیاری فقط انواع بافتها را شامل می شود. تقریبا اغلب زنان و دختران ایلیاتی با آنها آشنایی دارند.

بافندگان معمولا از نقشه برای بافتنی استفاده نمی کنند مگر اینکه به قصد تفنن بخواهند محصولی شبیه به فرآورده های دیگر داشته باشند. یا وقتی سفارشی برای مشتری دریافت کنند که ملزم به اجرای نقش و طرح پیشنهاد شده مشتری باشد. پس به طور کلی نقشهایی که برای تزیین بافته ها به کار می برند ذهنی است.

معمولا از مواد اولیه تولید شده توسط خودشان بهره می گیرند و در موارد محدودی از نخ پنبه ای کارخانه ای به عنوان تار بافته هایشان استفاده می کنند.

بافندگان محلی از دارهایی استفاده می کنند که به صورت افقی است.  نقش ها و طرحهایی که در قالیبافی منطقه به کار می رود عبارتند از نقشه های خشتی، بید مجنون، ترنج، طاووس، سرو، کاج، گلدان، و گل چالشتری.

انواع بافته های عشایر بختیاری

در چهارمحال و بختیاری، صنایع دستی متنوعی وجود دارد  که عشایر از مواد اولیه تهیه شده از طریق دامهایشان به مصرف ریسندگی و بافندگی می رسانند. این دسته از هموطنان بر مبنای مختصات زندگی اجتماعی شان که خود تولیدی و خود مصرفی را ایجاب می کند، محصولات متنوع و متعددی تولید می کنند که برخی از آنها عبارتند از لی، هورژین (خورجین)، قالی، خرسک، سیاه چادر، چوقا، موج، وریس، نمکدان (کیسه ای جهت نگهداری نمک)، سفره آردی.

 قالیبافی

فرش بختیاری با نقش کاملا ویژه و متفاوت خود در میان فرشهای ایرانی مشخص است.

قالیهای بختیاری به طور عمده دارای گره ترکی و معمولاً دو پوده است. در این نوع بافت، نخ خامه از روی دو تار مجاور به عقب رفته و بعد از دور زدن  تارها از زیر قسمت کمانی روی تارها بیرون آمده به سمت بالا کشیده می شود و سر آن را قیچی می کنند و بعدازهر ردیف بافت، دو پود روی قسمتهای بافته شده قرار می دهند و با کلکیت (دفتین) آن را می کوبند.

معروفترین نوع قالیهای بختیاری، قالیهایی موسوم به "بی بی بف" است. که هم از نظر ابعاد و هم از نظر نقش و مواد اولیه مصرفی با سایر فرشهای ایرانی تفاوت کلی دارد این قالیها را منحصرا بی بی ها که از امکانات مادی بالایی برخوردار بودند می بافتند. در حال حاضر بافتنی بی بی بفها در چالشتر در منطقه شهر کرد  پیگیری می شود. اما توسط اجتماعات روستایی و آن هم در چهار چوب صنایع دستی و به نام قالی خشتی.

نقش های مورد استفاده در قالی بی بی بف که به خشتی  نیز معروف هستند، نقش های گیاهی و شکارگاهی می باشند که به آن جانوری نیز می گویند. در طرح خشتی از انواع  پرنده، سرو کاج و حیوانات و گیاهان استفاده می شود.

از مناطق مهم بافت قالی درمنطقه بختیاری می توان از شهرکرد، چالشتر، بخش شوراب و روستاهای فارسان، باباحیدر و چلگرد و اردل نام برد. اکثر قالیهایی که به نام قالی بختیاری شهرت دارد، در منطقه چهارمحال بافته می شود.

قالیهای چالشتر از معروفیت جهانی برخوردار است و اصالت نقشه و ثبات رنگ و دقت در بافت از مشخصات آن است.

قالی یلمه

این قالیها توسط عشایر یلمه بافته می شود دارای رنگ ثابتی است و معمولاً از نه رنگ در بافت آنها استفاده  می شود که عبارت است از: آبی، لاکی، سبز، سرمه ای، سفید، بنفش و سیاه. و دارای تار و پود پشم هستند.

گل پتو

این فرش که با استفاده از گلهای پهن بافته می شود به گل فرنگی هم معروف است. در فرادنبه از بخش های شهرستان بروجن بافت این فرش توسط زنان انجام می شود و نقشه آن معمولا ذهنی است.  بیشتر در چالشتر بافته می شود.

 گل مینا

نقشه این فرش توسط شخصی به همین نام که اهل تبریز  بوده است طراحی شده است. بافنده در انتخاب رنگ آن آزاد است و معمولا از رنگهای گیاهی و با پود پشم هم بافته می شود. و در متن فرش رنگ مینایی و گلهای ریز  به کار می رود. نقشه گل مینا، لچک ترنج و هندسی است که گاهی به شکل گرد یا بیضی هم بافته می شود و در فرش رنگ مینائی و گلهای ریز به کارمی رود. از مشخصه ای طرح این فرش این است که یک قسم از آن در کلیه  نقشه تکرار می شود.

تی یر یا نمکدان

بافته ای است مرکب از سه روش ساده، رندی، گندی(بافت گره ای) در ابعاد ?? × ?? سانتیمتر که در آن نمک می ریزند. تارو پود مابین رجهای رندی بافت و گندی بافت از جنس پنبه و بافت قسمت رندی و گندی پشمی است . روی  نمکدان رندی بافت و قسمت پایینی آن، سه تا پنج سانتیمتر به سبب سایش کمتر ته نمکدان، گندی بافت است. پشت نمکدان ساده بافت است. دوطرف نمکدان با موی بز بافته می شود وروی شانه ها، تارهای اضافی دسته دسته به هم پیچیده یا گیس بافی شده یا به صورت  منگوله تزیینی در می آید.

جل (روزینی )

پوششی است که روی حیوان می اندازند و بار روی این  پوشش قرار می گیرد. جل بافته ای چهار گوش در  ابعاد??/? × ??/? متر و معمولا دو قسمتی است و با تسمه سینه بند، تنگ شکم بند، و یک زیر دم مجهز به یک تکه نمد به نام رفیده به پشت حیوان بسته می شود. به هنگام تزیین حیوانی که مختص عروس یا بی بی (زن خان)  است، "رفیده" را با پارچه ساده ای می پوشانند و روی  آنرا با مهره های رنگی و دکمه تزیین می کنند.

نقش های جل با توجه به نوع استفاده آن، بافتهای متفاوتی دارد. گاهی زمینه ساده و نقش ها قالی بافت  است، گاه زمینه ساده و نقش ها رندی بافت، و گاهی زمینه ساده و نقش ها رندی بافت و قالی بافت است .

زمانی تماماً قالی بافت است و زمانی کاملا ساده بافت و بدون نقش است. تار جل از نخ پنبه یا پشم و قسمتهای رندی بافت و قالی از جنس پشم است.

روزینی بافته قالی بافتی است که روی زین قرار می گیرد و عشایری که وضع مالی خوبی دارند از آن استفاده می کنند. دور تا دور روزینی منگوله های رنگی بزرگ و  کوچک آویزان می کنند.

سرفه آردی یا سفره آردی

نان، غذای اصلی عشایر بختیاری را تشکیل می دهد و آرد که ماده اولیه پخت نان است بسیار مقدس است و به طور گندم که قوت اصلی عشایر بختیاری است بسیار مقدس و از منزلت بالایی برخوردار است. پس نان باید جایگاه خاصی  برای خود داشته باشد. به همین دلیل سفره مخصوصی برای آن بافته می شود که در گویش بختیاری به «سرفه آردی» معروف ست. سفره آردی دارای بافت گلیمی یک رو یا رندی بافت است که گاهی وسط آن ساده بافت با حاشیه ای نقشدار است . تار آن پنبه ای و پود آن از پشم است و  به شکل مربع ? × ? متر و گاهی مستطیل است. متن سفره  آردی ساده، یک قسمتی نقشدار، دو قسمتی نقشدار و چهار قسمتی نقشدار دیده شده است.

 پیش سینه

بختیاریها پیش سینه را برای تزیین و افزودن زیبایی حیوان می بافند و مانند گردنبندی به دور گردن مادیان حلقه می کنند. احتمالا در تزیین حیوانی که عروس یا  بی بی بر آن سوار می شود نیز به کار می رود. این بافته تماما روش "رندی" بافته شده و جنس تار آن از  پنبه و جنس پود آن از پشم است. بافت وسط پیش سینه با عرض حدود ?? سانتیمتر در طرفین متوقف می شود، ولی در وسط به شکل مثلثی ادامه می یابد و به راس آن ختم می شود.

وریس

وریس نوعی نوار منسوج و تسمه مانند است که در زندگی عشایر بختیاری کاربردهای زیادی دارد و اغلب به عنوان طناب (در عرضهای متفاوت برای مصارف مختلف) مورد استفاده قرار می گیرد. بختیاریها برای بافت این نوع محصول از شیوه خاصی بهره می گیرند.

بهون یا سیاه چادر

بافت سیاه چادر به عنوان محصولی خود مصرفی در بین تمام عشایر ایران مرسوم است و طبعاً بختیاریها نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

عشایر بختیاری از سیاه چادر با عنوان "بهون" یاد می کنند و هر بهون به تناسب کوچکی یا بزرگی اندازه اش مرکب از ?? تا ?? " لت " (قطعه) است که طول هر کدام  از لت ها شش تا ده متر و عرض آن ?? تا ? سانتیمتر است که برای بافت آن به همکاری دو نفر بافنده به مدت ده تا پانزده روز مورد نیاز است.

لت های چادر به شکلی خاص از پهنا کنار هم گذاشته شده با موی بز به هم دوخته می شود، در نتیجه روزهای آفتابی شعاعهایی از خورشید از محل درزها به داخل می تابد و در روزهای بارانی نیز قطراتی از باران از محل درزها به داخل نفوذ می کند، در حالیکه سایر قسمتهای  چادر به دلیل خاصیت ویژه مو در برابر رطوبت متورم می شود، در نتیجه آب به داخل چادر نفوذ نمی کند. سیاه چادر در مقابل باد مقاوم است و در زمستان داخل آن گرم و تابستان خنک است. دستگاه بافت بهون همان دستگاه معمول عشایری است.

جاجیم وآورآرتهده

یکی دیگر از دست بافتهایی که در زندگی بختیاریها مورد استفاده قرار می گیرد "جاجیم" است که به شکل  نوارهایی باریک به عرض ?? تا ?? سانتیمتر و طول ??  تا ?? متر تماماً از پشم بافته می شود. پس از بافت،  آن را به قطعاتی با طول مناسب تقسیم می کنند و از پهلو به یکدیگر می دوزند، در نتیجه سطح یکپارچه ای حاصل می شود که به مصرف روانداز (تهیه لحاف) می رسد.

چله کشی جاجیم معمولا روی زمین صورت می گیرد. ضمن  بافت آن تارها از روی کار دیده می شود، در حالیکه  پود در زیر آنها مخفی است و برخلاف سایر منسوجات که در آنها نقش با پود شکل می گیرد، در جاجیم نقش ها به واسطه تارها ایجاد می شود.  افزون بر این، بختیاریها با استفاده از شیوه بافت جاجیم نوارهای تسمه مانندی نیز تولید می کنند که به آورآرتهده شهرت دارد و برای حمل گهواره بچه برپشت  مادر هنگام کوچ به کار می رود.

 وجم

موج نوعی رختخواب پیچ و شبیه جاجیم است که مانند سایر بافته های بختیاری جنبه خودمصرفی دارد. با این  وجود بافت آن چندان رایج نیست و فقط عده بسیار کمی از عشایر آن را تولید می کنند و اغلب در شرایطی که  به موج احتیاج داشته باشند آن را از موج بافان دزفولی یا شوشتری می خرند. طول دستگاه موج بافی پنج  تا هفت متر در نوسان است ( طول تارها حدود ? متر و عرض موج بین ?? تا ??? سانتیمتر ) یعنی بین سردار و  زیردار آن حدود پنج تا هفت متر فاصله است . بعد از اتمام بافت موج (با توجه به اندازه آن) آن را دو یا سه قسمت کرده از پهنا به هم می دوزند. تارو پود موج  تماماً از پشم است از موج برای بستن رختخوابها و همچنین روانداز استفاده می شود.

چوقا

چوقا که گاهی چوخا نیز تلفظ می شود، نوعی عبای دهقانی است که زنان از پشم سفید طبیعی می بافند و  دارای خطوط عمودی آبی تیره یا مشکی است که مردان بختیاری آن را روی لباسهای خود می پوشند. ماده اولیه چوقا پشم است که زنان بختیاری آن را به گونه ای بسیار نازک و ظریف می ریسند و روی دستگاههای ساده بافت، نواری با عرض حدود ?? تا ?? سانتیمتر (بسته به  اندازه مورد نظر) و طول ?/? متر، می بافند. این نوار از دو قسمت مساوی و متفاوت تشکیل می شود. بلندی چوقا  تقریباً تا سر زانو می رسد و جلوی آن کاملا باز است.

چوقا فاقد آستین است. بهترین نوع چوقا که توسط زنان  کیارسی بافته می شود به "کیارسی بف" معروف است و دارای بافت بسیار ظریف بوده و تار آنها از جنس پنبه  است. و از بازار خریداری می کنند. دار چوقا به صورت افقی و تک نفره است. برای اینکه نخ پشمی مورد استفاده در بافت چوقا ظریف و یکنواخت ریسیده شود، آن را به هنگام پره گرداندن (نخ ریسی) از سوراخی که روی  ناخن بلند انگشت شست تعبیه شده است می گذرانند.

 منبع: حوزه هنری چهار محال و بختیاری