شایعه را دفن كنید!

"به اخلاق خودمان هم برسیم. اخلاق اهمیتش از عمل هم بیشتر است." فراخوان اخلاقی ویژه‌ی رهبری در خطبه‌های نماز عید فطر امسال، تاكنون ذهن‌ها و دل‌های بسیاری را به خود مشغول كرده و واكنش‌های گوناگونی را در میان مردم، نخبگان و مسؤولان برانگیخته است.

فراخوانی كه ضمن گلایه از فضاى سوءظن و بدگمانى در جامعه، بر لزوم دور كردن این عادات از خود تأكید دارد: "فضاى جامعه را فضاى برادرى، مهربانى، حسن ظن قرار بدهیم." و در بخشی از آن، به آیه‌ی مشهور "إفك" در قرآن اشاره شده: "فضا را نباید از تهمت و از گمان سوء پر كرد. قرآن كریم می‌فرماید: لولا إذ سمعتموه ظنّ المؤمنون و المؤمنات بأنفسهم خیراً؛ وقتى می‌شنوید كه یكى را متهم می‌كنند، چرا به همدیگر حسن ظن ندارید؟"

رهبری همچنین توصیه‌ی اخلاقی برآمده از این آیه را به كل جامعه‌ تعمیم داده و با ابراز ناخرسندی از نسبت دادن اموری كه شایسته و در شأن نظام اسلامی نیست از سوی برخی افراد، خاطر نشان كردند: "تهمت زدن به یك شخص گناه است، تهمت زدن به یك نظام اسلامى، به یك مجموعه، گناه بسیار بزرگ‌ترى است."

آنچه در پی می‌آید، تفسیر آیه‌ی افك از دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری است در جلد چهارم از مجموعه‌ی "آشنایی با قرآن" كه با اندكی تلخیص می‌خوانیم. با گذشت حدود 40 سال، سخن استاد همچنان تازه است...

تفسیر آیه افک

"إن الذین جاؤوا بالإفك عصبة منكم، لاتحسبوه شراً لكم بل هو خیر لكم؛ لكل امرئ منهم ما اكتسب من الإثم و الذی تولی كبره منهم له عذاب عظیم. لولا إذ سمعتموه ظن المؤمنون و المؤمنات بأنفسهم خیراً و قالوا هذا إفك مبین." سوره‌ی نور؛ آیات 11 و 12

"افك" دروغ بزرگی (تهمتی) است كه برای بردن آبروی رسول خدا بعضی از منافقین برای همسر رسول خدا جعل كردند. خلاصه‌ی داستان به نقل اهل سنت این‏ است كه عایشه همسر پیامبر هنگام بازگشت مسلمین از یك غزوه، در یكی از منزل‌ها برای قضای حاجت داخل جنگلی شد؛ در آن‌جا طوق (روبند) او به‏ زمین افتاد و مدتی دنبال آن می‏گشت و در نتیجه از قافله بازماند و توسط صفوان كه از دنبال قافله برای جمع‌آوری از راه ماندگان حركت می‏كرد، با تأخیر وارد مدینه شد. به دنبال این حادثه، منافقین تهمت‌هایی را علیه همسر پیامبر شایع كردند. (شیعه این ماجرا را درباره‌ی ماریه‌ی قبطیه یكی دیگر از همسران پیامبر روایت كرده است.)

آیه می‏فرماید: إن الذین جاؤوا بالإفك عصبة منكم، بدانید آنان كه "افك" را ساختند و خلق كردند، یك دسته‌ی متشكل و یك عده افراد به هم وابسته از خود شما هستند. قرآن به این وسیله مؤمنین و مسلمین را بیدار می‏كند كه توجه‏ داشته باشید در داخل خود شما، از متظاهران به اسلام، افراد و دسته‌جاتی‏ هستند كه دنبال مقصدها و هدف‌های خطرناك می‏باشند. قرآن می‏خواهد بگوید كسانی كه این قصه‌ی "افك" را ساختند، از روی غفلت و بی‏‌توجهی و ولنگاری نبود، روی منظور و هدف بود؛ هدف هم بی‌آبرو ساختن‏ پیغمبر و از اعتبار انداختن پیغمبر بود كه به هدفشان نرسیدند.

بیدارباش: شایعه را دفن كنید!

حرفی كه دشمن جعل می‏كند، وظیفه‌ی شما این است‏ كه همان‌جا دفنش كنید. اصلاً دشمن می‏خواهد این پخش بشود. شما باید دفنش كنید و به یك نفر هم نگویید تا به این وسیله با حربه‌ی سكوت نقشه‌ی دشمن را نقش بر آب كنید.2

فایده‌ی این داستان این بود كه اشتباهی كه مسلمین كردند، مشخص شد؛ یعنی حرفی را كه یك عُصبه (یك جمعیت و یك دسته‌ی‏ به هم وابسته) جعل كردند، ساده‌لوحانه و ناآگاهانه از آن‌ها شنیدند و بعد كه به هم رسیدند، گفتند: چنین حرفی شنیدم، آن یكی گفت: من هم‏ شنیدم، دیگری گفت: نمی‏دانم، خدا عالم است! باز این برای او نقل كرد و نتیجه این شد كه جامعه‌ی مسلمان، ساده‌لوحانه و ناآگاهانه بلندگوی یك‏ جمعیت چند نفری شد.

این داستان افك كه پیدا شد، یك بیدارباش عجیبی بود. همه‌‏ چشم‌ها را به هم مالیدند: از یك طرف آن‌ها را شناختیم و از طرف دیگر خودمان را شناختیم. ما چرا چنین اشتباه بزرگی را مرتكب شدیم؟ چرا ابزار دست این‌ها شدیم!؟