نـُه زن انقلابی

مرضیه حدیده‌چی

زمانی كه برای ادامه مبارزه به لبنان رفت، هر 8 فرزند خود را به دنیا آورده بود. مادر 35ساله، فرزندانش را به پدر سپرد و راهی شد تا شاید علاوه بر گذراندن دوره‌های چریكی، مدتی از دستگیری‌ها و آزار و اذیت ساواك در امان باشد. مرضیه حدیده چی سال 1353پس از تحمل یك سال زندان و شكنجه‌های طاقت فرسای ساواك در حالی از زندان آزاد شد كه كسی امیدی به زنده ماندنش نداشت، در عین حال و در كنار آزادی او، دخترش رضوانه همچنان دربند ماند. او در كتاب خاطراتش می‌نویسد: برخی شب‌ها صدای ضجه دخترم كه شكنجه می‌شد، تا صبح توی گوشم بود. او تنها زنی نیست كه در مبارزات انقلاب نقش مؤثر داشته، اما شاید سرنوشت وی از بسیاری جهات با بقیه زنان انقلاب متفاوت باشد. این بانوی همدانی سال‌های 53تا 57با گروه روحانیت مبارز خارج از كشور زیر نظر شهید محمد منتظری به انجام عملیات و مأموریت‌های متفاوت مشغول بود. او در این سال‌ها در كشورهای مختلفی مانند عربستان، انگلستان، فرانسه، عراق، لبنان و سوریه تردد می‌كرد. جالب است بدانید كه حدیده چی آموزش‌های رزمی و چریكی را در پایگاه‌های نظامی واقع در مرز لبنان و سوریه دید. اما نام مستعار طاهره دباغ شاید معروف تر از اسم مرضیه حدیده چی باشد. كسی كه به سبب نوع فعالیتش در خارج از كشور به نام‌هایی چون خواهر دباغ، خواهرزینت احمدی نیلی و خواهر طاهره شناخته می‌شد. خواهر طاهره سال 1357همراه امام وارد پاریس شد و تا  پیروزی انقلاب  مسئولیت‌های بیت امام را در پاریس به عهده گرفت. زندگی وی پس از پیروزی انقلاب نیز كم هیجان تر و كم تحرك تر از سال‌های پیش از انقلاب نبود. نه تنها به این دلیل كه به عنوان تنها زن هیئت ایرانی، به نمایندگی از امام پیام ایشان را به گورباچف ابلاغ كرد، بلكه مسئولیت‌های نظامی پس از انقلاب، خواهر طاهره را بیشتر در اذهان ماندگار ساخت. برخی از دوستان نزدیك وی می‌گویند: اگر سرعت عمل او درتسخیر پادگان قزوین و انتقال زرهی این پادگان به همدان نبود، شاید سرنوشت انقلاب به شكل دیگری رقم می‌خورد.

نظامیان پادگان همدان روزهای اول انقلاب زنی را كه به عنوان فرمانده سپاه همدان پا به پادگان گذاشته بود، خوب به خاطر دارند. زنی كه چنین می‌نمود كه حتی به لحاظ مهارت‌های رزمی نیز قابلیت فرماندهی را دارد.

وی سپس مسئولیت بسیج خواهران این شهر را به عهده گرفت. اما مجلس كه تشكیل شد و نظام استقرار یافت، گویی دوره بازنشستگی حدیده چی نیز به لحاظ فعالیت‌های نظامی و شبه نظامی فرارسید. وی دو دوره نمایندگی مردم تهران و یك دوره نمایندگی مردم همدان را در مجلس به عهده گرفت. پس از اتمام دوره نمایندگی در مجلس پنجم، كم كم خود را بازنشسته كرد و در حال حاضر قائم مقام جمعیت زنان جمهوری اسلامی است. وی در كتاب خاطرات سیاحت شرق خود به خاطره ای در سفر به شوروی سابق و ملاقات باگورباچف اشاره می‌كند: گورباچف وقت رفتن مثل زمان شروع با همه شروع به دست دادن كرد. به من كه رسید، دستش را دراز كرد. آقای جوادی آملی و سایرین مرا نگاه می‌كردند. دیدم اگر توی ذوق گورباچف بزنم خیلی بد است. چادر را روی دستم انداختم و با او دست دادم. این دست دادن من برای گورباچف، امپراتوری آن زمان دنیای شرق خیلی سخت آمد. به همین دلیل گفت: من دستم را برای دست دادن دراز نكردم، بلكه دستم را به سوی این مادر انقلاب دراز كردم كه بگویم ما همسایه‌های خوبی هستیم. ما دست بی اسلحه مان را به سوی شما دراز می‌كنیم، شما هم مردهایتان را تشویق كنید دست بدون سلاحشان را به سوی ما دراز كنند.

حضور زنان در سطوح بالا و تصمیم ساز در سال های اول انقلاب، گرچه با شروع جنگ به تدریج به پشت صحنه و شاید حاشیه كشیده شد، اما شكی نیست كه فضا برای فعالیت آنها كه می‌خواستند، وجود داشت. از جمله بانویی كه برخی استفاده واژه «رجال سیاسی» در ماده‌های مربوط به انتخاب نماینده و رئیس جمهوری را به جای واژه «مردان سیاسی» حاصل تلاش او می‌دانند.

منیره علی

منیره علی معروف به گرجی به مجلس خبرگان قانون اساسی راه یافت و پس از اتمام دوره مجلس خبرگان قانون اساسی و سپس كناره گیری از مشاغل دولتی، در حال حاضر در آستانه 74سالگی در حوزه علمیه خدیجه كبری در تهران به تدریس فقه، تفسیر، احكام و اخلاق مشغول است و در مركز تربیت معلم شهید رجایی، مدرس درس عرفان امام است.

مجالس وعظ و خطابه وی در سال های 56 ،57 و 58معروف است؛ مجالسی كه با تأثیر از دكتر شریعتی، زنان و گاهی مردان را آماده مبارزه می‌كرد. گرجی از جمله واعظانی بود كه پا به عرصه مبارزه فرهنگی گذاشت، گرچه انتخاب وی به عنوان تنها زن مجلس خبرگان قانون اساسی، اعتراض برخی از منتخبان این مجلس را برانگیخت. آنان تهدید كردند: «این زن باید برود وگرنه ما مجلس را ترك می‌كنیم.» و او پاسخ داد: «من بر مسئولیتی كه مردم به من واگذار كرده اند، استوارم؛ هركس نمی تواند حضور یك زن را تحمل كند، برود.»

منیره گرجی همچنین نخستین سازمان غیر دولتی در حوزه تخصصی زنان را با عنوان مؤسسه مطالعات و تحقیقات زنان، تاسیس كرده است.

معصومه ابتكار

از نسل اول انقلاب كه بگذریم، جدای از زنانی كه به واسطه حضور در كنار همسر و شهادت همسر در انقلاب نقش آفرینی كردند، میان نسل دومی‌ها هم نام‌هایی به چشم می‌خورد كه بدون اتكا به نام همسر ماندگار شدند.

«فكر نمی كردم پیوستن من به دانشجویان پیرو خط امام در زمان اشغال سفارت، چه تأثیری روی زندگی و آینده ام بگذارد.»

معصومه ابتكار، تازه پا به دانشگاه گذاشته بود، سال اول. 16آبان درست 3 روز پس از تسخیر سفارت پیشین آمریكا، یكی از دانشجویان مستقر در سفارت از این دختر 19ساله دعوت می‌كند برای ترجمه و امور روابط عمومی به آنان ملحق شود. ابتكار چند سالی به همراه خانواده‌اش در آمریكا زندگی كرده و به زبان انگلیسی مانند زبان فارسی مسلط است. این ویژگی، وی را كه آن روزها به «خواهر مری» معروف بود، به سفارت اشغال شده كشاند و سپس زمینه‌ساز حضور سیاسی و مدیریتی او در نظام جمهوری اسلامی شد. روزهای اشغال حتی زندگی خانوادگی ابتكار را نیز رقم زد. «محمد دانشجویی بود چهار سال بزرگتر از من، آن روزها هیچ كدام فكر نمی‌كردیم بعدها با هم ازدواج خواهیم كرد».

ابتكار نخستین زنی بود كه پس از انقلاب با عنوان معاون رئیس جمهوری وارد كابینه شد.

زهرا شجاعی

«روزی كه قرار بود امام وارد ایران شود، دوازدهم بهمن، كمیته ای برای استقبال اولیه از ایشان در فرودگاه شكل گرفت. كمیته، نمایندگانی از اقشار مختلف مردم را برای حضور در سالن فرودگاه (سالنی كه در حال حاضر خراب شده است) انتخاب كرد. از میان دانشجویان نیز 150نفر انتخاب شدند، از هر دانشكده ای یك خانم و یك آقا. من هم به عنوان نماینده خانم دانشكده خودمان برای استقبال انتخاب شدم و مهندس علاقه مندان از میان آقایان.»

این گفته‌های زهرا شجاعی، رئیس سازمان امور مشاركت زنان است. وی از زنان نسل دوم انقلاب به شمار می‌رود؛ زنانی كه در سال‌های اولیه انقلاب به عرصه مبارزات پاگذاشتند.

«دانشجویان و دانش آموزان چون از نظر سنی از همه كوچكتر بودند، به بالكن برده شدند، اتفاقاً بالكن مشرف به سالن بود. اول قرآن توسط دكتر محمد اصفهانی واعظی كه آن موقع 8 - 7  ساله بود، قرائت شد و بعد پیام دانشجویان. آنگاه سرود «خمینی ای امام » را دانشجویان و دانش آموزان اجرا كردند. بعد از استقرار امام نیز من به عنوان خبرنگار در اطراف محل اقامت امام حضور داشتم. فرم‌هایی به ما داده بودند كه هر اتفاقی در آن حوالی می‌افتاد، در آن فرم‌ها یادداشت می‌كردیم. یك شب هم به اتفاق چند دانشجو، توانستیم با امام ملاقات خصوصی داشته باشیم.»

اندرزگو

در میان زنان نسل اول بیشتر می‌توان زنانی را كه دوشادوش همسرانشان فعالیت ‌های شبه نظامی داشته‌اند، سراغ گرفت. همسر شهیداندرزگو عضو مؤثر فدائیان اسلام، شاخه نظامی مؤتلفه از زنانی است كه به واسطه همسر، مبارزه نظامی با رژیم شاهنشاهی را در پیش گرفت. ماجرای این زوج در قالب فیلم سینمایی نیز به نمایش درآمده است. حضور همسر اندرزگو در عملیات حمل اسلحه از افغانستان به ایران آنقدر ضروری بود كه شاید بدون وی مردی نمی توانست از عهده این عملیات برآید. چه، زن در هیبت یك زن باردار، اسلحه‌ها را زیر لباسش به ایران حمل كرد.

مریم بهروزی

یكی دیگر از اعضای فعال شاخه نظامی مؤتلفه، مریم بهروزی است. او پس از انقلاب 4دوره نماینده مجلس بود. وی پیش از انقلاب همراه بقیه اعضای شاخه نظامی در عملیات آن زمان شركت می‌كرد. تبحر بهروزی در تیراندازی، او را میان همرزمانش معروف كرده است. با این حال او توانست از خطراتی كه دیگر همرزمانش مانند اندرزگو را به شهادت رساند، جان سالم به در ببرد.

به قول یكی از زنان مبارز نسل دومی، بیشترین بار مبارزات انقلاب بر دوش مبارزان فرهنگی بود تا نظامی.

لولاچی

در كنار زنان مبارز، بودند زنانی كه وظیفه انعكاس مبارزات انقلاب را، آن هم در شرایط آن زمان به عهده گرفتند. لولاچی، خبرنگار بازنشسته صدا و سیما نیز توانست نظر مساعد دانشجویان پیرو خط امام را جلب كند و برای تهیه گزارشی وارد سفارت اشغال شده شود. «من نخستین خبرنگار صدا و سیما بودم كه وارد سفارت شدم.» خود او معتقد است، شاید زن بودنش برای موفقیت در این زمینه به كمكش آمده است.

زهره كاظمی

زهره كاظمی معروف به «زهرا رهنورد» از زنانی است كه در زمینه مبارزه فرهنگی فعال بود. وی هرچند درکنار نام همسرش «میرحسین موسوی»، نخست وزیر سابق جمهوری اسلامی ایران شناخته شده تر است ، اما پیش از انقلاب مبارزات فرهنگی خود را شروع كرد.

انتشار مقالاتی نظیر پیام حجاب زن مسلمان، طلوع زن مسلمان، موضع گیری طبقات اجتماعی در قرآن و ... پیش از انقلاب، شروع مبارزه وی به شمار می‌رود. وی در حال حاضر ریاست دانشگاه الزهرا (س) را به عهده دارد.

طالقانی‌ها

زنان خانواده طالقانی همانند مردان این خانواده، حضور مؤثر در مبارزات پیش از انقلاب داشتند. گو اینكه این حضور در میان خواهران طالقانی به یك اندازه نیست. « پدرم می‌گفت: تو بیش از كارهای سیاسی به كارهای اجتماعی علاقه مندی، در حالی كه خواهرت بیشتر مناسب كارهای سیاسی است. » این گفته وحیده طالقانی است، در مقایسه فعالیت‌های خود با خواهرش اعظم.

و دیگران

نام‌های دیگری نیز در تاریخ انقلاب به ثبت رسیده اند؛ نام‌هایی چون فاطمه راكعی فعال سیاسی، زهره صفایی مجتهده، مرضیه وحید دستگردی فعال سیاسی، فاطمه تندگویان فعال سیاسی، شهلا حبیبی اولین مشاور رئیس جمهوری، الهه كولایی استاد دانشگاه و ... زنانی كه هركدام به اقتضای شرایط و درخور توانایی‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی حضوری فعال در عرصه انقلاب داشته اند؛ زنانی كه شاید بدون حضور آنان سرنوشت انقلاب آن چیزی نبود كه اكنون هست.