تبیان، دستیار زندگی
طبق مدراک مسلّم تاریخی، گنبد و بارگاه حرم ائمه بقیع که از نظر استحکام و ارتفاع، ظرافت و زیبایی بر همه قبّه‎های موجود در بقیع، تفوق داشته و به مدت هشتصد سال سر بر آسمان می‎سوده و توجه مورخان و جهانگردان را به خود جلب و در
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

تاریخ ساختمان گنبد ائمه بقیع

بارگاه ائمه بقیع

تاریخ حرم ائمه بقیع و جنایات وهابیت(3)

مرحله سوم از تاریخ حرم ائمه بقیع (علیهم‎السلام)

مرحله سوم از تاریخ حرم ائمه بقیع، از قرن پنجم و با ساختن گنبد در روی قبور آنان شروع می‎شود.

برای آشنایی خوانندگان عزیز با این بخش از تاریخ این حرم شریف و سهولت نیل علاقه‎مندان به چگونگی آن در طول هشت قرن، به نقل گفتار بعضی از مورخان و جهانگردان در این مورد می‎پردازیم:

طبق مدراک مسلّم تاریخی، گنبد و بارگاه حرم ائمه بقیع که از نظر استحکام و ارتفاع، ظرافت و زیبایی بر همه قبّه‎های موجود در بقیع، تفوق داشته و به مدت هشتصد سال سر بر آسمان می‎سوده و توجه مورخان و جهانگردان را به خود جلب و در صفحات تاریخ عظمت آن منعکس گردیده به دستور مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی وزیر(1) برکیارق از سلاطین سلجوقی (2) ساخته شده است.

در این زمینه مورخ معروف ابن اثیر متوفای 630 هـ . ق در کتاب خود (الکامل) در حوادث سال 495 هـ . می‎گوید: در این سال امیر مدینه منظور بن عمارة حسینی دنیا را وداع گفت و او معماری را که از اهالی قم بود و از سوی مجدالملک بلاسانی(3) برای ساختن قبه حسن بن علی و عباس عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مدینه به سر می‎برد، به قتل رسانید.

سپس می‎گوید: این قتل پس از کشته شدن خود مجدالملک (در ایران) و پس از آن به وقوع پیوست که معمار یاد شده به مکه فرار نموده و امیر بر وی تأمین جانی داده بود.(4)

مرحوم قاضی نورالله شوشتری می‎گوید:

و از آثار مجدالملک قبّه حسن بن علی(علیهماالسلام) در بقیع است که علی زین العابدین، محمد باقر، جعفر صادق(علیهم‎السلام) و عباس بن عبدالمطّلب در آنجا آسوده‎اند.

سپس می‎گوید: ... و چهار طاق عثمان بن مظعون را ـ که اهل سنت چنان پندارند که مقام عثمان بن عفان است ـ او بنا کرده است و مشهد امام موسای کاظم و امام محمد تقی در مقابر قریش در بغداد را هم او بنا نموده است و مشهد سید عبدالعظیم حسنی در ری(5) و غیر آن از مشاهیر سادات علوی و اشراف فاطمی (علیهم‎السلام) از آثار اوست.(6)

مرحوم محدث قمی می‎گوید: بر اوستان قریه‎ای است از قرای قم و از آنجاست ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی مجدالملک شیعی وزیر برکیارق و از برای اوست آثار حسنه؛ مانند قبّه ائمه بقیع و مشهد امام موسی و امام محمد تقی(علیهماالسلام) و مشهد جناب عبدالعظیم و غیر ذلک(7) بطوری که قبلاً اشاره گردید، این موضوع از مسلّمات تاریخ است و گذشته از منابع یاد شده، در کتاب‎های تاریخی دیگر مانند منتخب التواریخ نیز آمده است.(8)

تاریخ ساختمان گنبد ائمه بقیع

هیچیک از مورّخان، تاریخ دقیق ایجاد ساختمان و بنای گنبد را که به دستور مجدالملک انجام پذیرفته، مشخّص ننموده‎اند ولی با توجه به تقارن قتل معمار این حرم مطهر، با کشته شدن مجدالملک که در سال 472 به وقوع پیوسته است می‎توان گفت که بنای قبّه حرم ائمه بقیع نیز مقارن همان تاریخ و نهایتاً در اواخر دهه ششم یا در اوائل دهه هفتم از قرن پنجم به اتمام رسیده است.

کیفیّت گنبد و بارگاه ائمه بقیع

این بود تاریخ بنای گنبد حرم ائمه بقیع و تصریح مورّخان در مورد بانی اصلی و معمار و مهندس آن.

اینک نگاهی گذرا داریم به گفتار عدّه‎ای دیگر از مورّخان و جهانگردان که مشاهدات خود را درباره چگونگی این حرم شریف در طول هشتصد سال و به ترتیب زمانی در تألیفات و سفرنامه‎های خود ثبت و برای آیندگان به یادگار گذاشته‎اند.

در قرن هفتم: ابن جبیر جهانگرد معروف (متوفای 614هـ) در مورد گنبد ائمه بقیع می‎گوید:

«و هی قبّة مرتفعة فی الهواء علی مقربة من باب البقیع»؛ «و آن قبه‎ای است مرتفع و سر بفلک کشیده که در نزدیکی در بقیع واقع شده است.»(9)

ابن نجار مدینه شناس و مورخ معروف (متوفای 643) نیز می‎گوید: «و هی کبیرة عالیة قدیمة البناء و علیها بابان یفتح احدهما کل یوم»(10)؛ «این گنبد، بزرگ و مرتفع و دارای قدمت زمانی است، دو در دارد که یکی از آنها هر روز باز است.»

در قرن هشتم: خالد بن عیسی البلوی المغربی که در سال 740 هـ . ق. به مدینه سفر کرده است، می‎گوید:

«و هی قبّة کبیرة مرتفعة فی الهواء»(11)؛ «این گنبدی است بزرگ، مرتفع و سر بفلک کشیده.»

و مشابه همین جمله را ابن بطوطه جهانگرد معروف (متوفای 779 هـ . ق.) آورده است که:

«و هی قبة ذاهبة فی الهواء بدیعة الاحکام»(12)؛ «و آن قبه‎ایست سر بفلک کشیده و از نظر استحکام، بدیع و اعجاب انگیز است.»

در قرن دهم: سمهودی (متوفای 911) می‎گوید:

«و علیهم قبّة شامخة فی الهواء»(13)؛ «در روی قبرشان گنبدی است بلند و سر بفلک کشیده.»

در قرن سیزدهم: سر ریچارد بورتون (SIR RICHARD BURTON) جهانگرد غربی که در سال 1276 هـ . ق. به مدینه مسافرت نموده در سیاحتنامه خود گنبد ائمه بقیع را چنین توصیف می‎کند:

«و هذه القبّة أکبر و أجمل جمیعُ القبب الأخری و تقع علی یمین الداخل من باب المقبرة»(14)؛ «این قبّه که در دست راست واردین به بقیع قرار گرفته است، بزرگتر و زیباتر از همه قبه‎ها است.»

در قرن چهاردهم: علی بن موسی که یکی از نویسندگان ساکن مدینه است و کتابی دارد به نام «وصف المدینة المنوره» که در سال 1303هـ .ق. تألیف نموده، درباره بقیع و مقابر و گنبدهای آن توضیحاتی دارد و راجع به قبه ائمه بقیع می‎گوید:

«و قبة آل البیت العظام و هی اکبر القبات.»(15)

و بالاخره ابراهیم رفعت پاشا که آخرین بار در سال 1325 هـ . ق. و 19 سال قبل از تخریب حرم ائمه بقیع سفر حج نموده است، می‎گوید:

«والعباس و الحسن بن علی و من ذکرناه معه تجمعهم قبة واحدة هی اعلی القبات التی هنالک کقبة ابراهیم و...»(16)؛ و عباس و حسن بن علی و سه تن دیگر که قبلاً نام بردیم(ائمه سه‎گانه) در زیر یک قبه قرار گرفته‎اند که بزرگتر از همه قبه‎های موجود در بقیع؛ مانند قبه ابراهیم و ... می‎باشد.

پی‎نوشت‎ها:

1ـ لغتنامه دهخدا ابوالفضل مجدالملک را به فاصله هشت صفحه و ظاهراً از روی اشتباه به عنوان دو شخص مستقل گاهی وزیر ملکشاه و گاهی کاتب وی معرفی نموده است.

2ـ برکیارق بن ملکشاه سلجوقی ملقب به رکن‎الدین و مکنی به ابوالمظفر از پادشاهان مشهور سلسله سلاجقه و چهارمین پادشاه (498 ـ 486 هـ .ق.) از این سلسله است. نگا: لغتنامه دهخدا.

3ـ صحیح آن براوستانی است. یاقوت حموی می‎گوید: براوستان از روستاهای قم و از آنجاست مجدالملک وزیر برکیارق که در سال 472 به قتل رسید.

4ـ الکامل چاپ دارالکتاب العربی، بیروت، ج8، ص214 .

مرحوم قاضی نورالله شوشتری مطلبی نقل می‎کند که دلیل بر متهم بودن مجدالملک به کشتن یک نفر اهل سنت می‎باشد، آنگاه این موضوع را مورد تردید قرار می‎دهد. به نظر می‎رسد قتل معمار یاد شده هم با این قتل ارتباط داشته و موضوع دارای اهمیت بوده که در تاریخ منعکس شده است.

5ـ اصل این قبه از آثار مجدالملک، ولی ایوان‎های اطراف از آثار سلاطین صفوی است.

6ـ مجالس المؤمنین، ج2، ص458 .

7ـ هدیة الاحباب، ص119 .

8ـ همان صفحه 102 .

9ـ رحلة ابن جبیر، چاپ دارالکتاب اللبنانیة، ج64 .

10ـ گفتار ابن نجار را سمهودی در وفاء الوفا، ج3، ص916 آورده است.

11ـ تاج المفرق فی تحلیة علماء شرق مطبعة فضالة مغرب، ج1، ص288 .

12ـ رحلة ابن بطوطه چاپ دارالتراث بیروت، ص119 .

13ـ وفاء الوفا، ج3، ص916 .

14ـ موسوعة العتبات المقدسة، ج3، ص283 .

15ـ وصف المدینة المنوّره صفحه 10 . این کتاب جزء مجموعه ایست به عنوان رسائل فی تاریخ المدینة که در سال 1392 هـ . از طرف منشورات دارالیمامه ریاض منتشر شده است.

16ـ مرآت الحرمین، ج1، ص426 .

"محمدصادق نجمی"

گروه دین و اندیشه تبیان، هدهدی

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.