گونه شناسی داستان در قرآن

تاریخ ادبیات هر قوم و ملت نشان می دهد که هنر داستان گويي ، پیشینه ای به قدمت زندگی انسان در کره زمین دارد . هنر داستان سرایی با پیدایش بشریت پا به عرصه وجود گذاشته و قدم به قدم همراه با انسان ، فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است . داستان با خميرمايه دروني انسان سر و کار دارد و همواره کودکان و بزرگسالان با شور و شوق نسبت به شنیدن انواع قصه ها ابراز علاقه می کنند . با توجه به این علاقه ، نویسندگان و داستان پردازان ، بهترین فرصت را براي القاء و تفهیم نظريات خود دراختيار دارند . بسياري مي دانند که بیان مطالب اخلاقی و گاه مفاهیم پیچیده ، به طور غير مستقيم در قالب داستان ، با روحيه بشر سازگارتر است . از این رو ، سخنوران و مربيان نيز از این پدیده هنری بهره فراوان می برند .

هر اندازه که داستان نویس ، مفاهیم را با الفاظ شیرین تر و شیواتر بیان کند ، به همان اندازه به جاذبه داستان خود افزوده است . علاقه انسان نسبت به سرنوشت قهرمانان و شخصیتهای ديني ‌و ملی و میهنی ، می تواند بر تاثیرات تربیتی و اخلاقی داستانها بيفزايد و مسئله آموزش از طریق داستان را به صورت جدی تر مطرح کند .

داستان نویسی ، یکی از شاخه های مهم ، موثر و رایج در هنر، از گذشته تاکنون بوده است . انسان ذاتا" به سوی قصه ، جذب می شود و از داستانها و حوادث شگفت انگيز به ويژه سرگذشتهاي دنباله دار ، لذت می برد . قصه در متون دینی ، دارای سابقه ای دیرینه است و ادیان مختلف به منظور هدایت و بیدار کردن انسانها ، از قصه گویی و داستان سرایی ، بهره های فراوان برده اند . گرچه متاسفانه برخي کتابهای آسمانی مثل عهد عتیق و جدید ، به مرور زمان دستخوش تحریف شده اند ، اما هیچگاه از داستان تهي نبوده اند .

بخشي از قرآن کریم نیز به بیان داستانهای لطیف و آموزنده اختصاص یافته است . در اين داستانها ، مفاهیم عقلی از قبیل اثبات خدا ، رسالت انبیاء و معاد ، در قالب الفاظ شیرین و شیوا بیان شده است . داستانهای قرآن ، از ویژگی های هنری بالایی برخوردار است .

قرآن علاوه بر رعایت اعجاز لفظی ، هیچ گاه از بیان محتوا و حقایقی که نقش هدایت و روشنگری را دارد ، غافل نمانده است . اين داستانها ، ضمن آنكه یک داستان و حکایت هنری و ادبی است ، بیان کننده حقایق روشنگرانه اي نيز هست .

داستانهای قرآن ، داستانهای تخیلی نیستند . همه اين قصه ها ، با واقعیاتی سر و کار دارند که در تاريخ زندگي بشر رخ داده است . در اين داستانها ، ضمن الگو قرار دادن شخصیت های داستان برای انسانها ، مسیر درست هدایت نیز به آنها نشان داده مي شود .

قرآن ، کلامی حکیمانه از طرف خداوند دانا و متعال است . همین امر باعث می شود که داستانهای آن نیز متناسب با روح کلی حاکم بر این کتاب باشد .

با دقت در داستانهای قرآني مشاهده می کنیم که فضاي كلي اين داستانها ، از اساطیر و افسانه های عرب که زایيده تخلیات عوامانه بوده ، دور است . قرآن به بیان الگوها و انتقال اندیشه ها و فرهنگ هایی می پردازد که در گذشته های دور و نزدیک ، تحقق خارجی داشته و می توان از آنها ، پندها و عبرت های فراوان آموخت .

قرآن در شرایط جامعه جاهلی آن زمان ، به طرز شگفت انگیزی به استخدام واژه هایی فاخر از زبان عرب پرداخت و با سبکی ویژه با مردم سخن گفت . به نحوی که بزرگان عرب جاهلی اقرار داشتند که آنچه پیامبر اکرم (ص) بیان می کند ، از سنخ کلام بشر نیست . لذا کسانی که قرآن را می خوانند و می شنوند ، شگفتي کلام را حس می کنند ، اما اکثر آنها قدرت تحلیل این نظم شگفت آور و هنرمندانه را ندارند ، زیرا تصاویر هنری در قرآن ، تصاویری آمیخته با آهنگ و ريتم خاص است .

امام علی (ع ) از اهل بیت گرامی پیامبر (ص) می فرماید : " از آنچه مایه عبرت است پند گیرید و از گردش روزگار عبرت پذیرید ." به این ترتیب ، قرآن در داستانهایش با بیان تجارب امتهای گذشته ، زمینه عبرت پذیری را نیز فراهم می آورد . زیرا سنت های الهی همیشه در تاریخ جاری هستند .

مضمون اصلی قرآن کريم را می توان به چهار بخش تقسیم کرد : اصول عقاید ، احکام فقهی ، حکمت ها و توصیه های اخلاقی و اجتماعی ، و قصص انبیاء و داستانهایی از پیشینیان ، در قرآن ، داستانهایي گوناگون از سرگذشت و سرنوشت پیامبران آمده که نام بیست و پنج پیامبر در ضمن این داستانها ذكر شده است . پیامبرانی مانند : آدم ، نوح ، ادریس ، هود ، صالح ، ابراهیم ، اسماعیل ، یوسف ، سلیمان ، موسي ، عیسی و محمد ،درباره تعداد داستانهای قرآن ، اختلاف نظر وجود دارد . برخی چون " ابواسحاق نیشابوری " تعداد داستانهای قرآن را تا 116 قصه برشمرده اند .

محققان در بررسي داستانهاي قرآني ، روشهاي مختلفي را برگزيده اند . برخي از آنها قصه ها را به ترتیب وقوع و دوره های ظهور انبیاء ، نقل کرده اند . این داستانها با طرح قصه آفرینش و حضرت آدم (ع) آغاز ، و با بیان وقایع زندگی پیامبر اسلام (ص) ختم می شود . سبک دیگر از معرفي داستانهاي قرآني ، ترتیب قرار گرفتن آنها در قرآن است که برحسب درج قصه ها در سوره ها نقل و بیان می شود . در این شیوه ، بررسی داستانها با شأن نزول سوره ها و آیات انجام می شود .

داستانهای قرآن را می توان به سه دسته تقسیم کرد :

- دسته اول داستانهای بلند است که داستانهایی چون زندگی حضرت یوسف (ع) و حضرت موسی (ع) از آن جمله اند . این داستانها ، دارای پرده های نمایش و حلقه های متعدد و پشت سر هم است . تمام سوره یوسف ،‌ روایت داستانی زندگی این پیامبر است و هیچ گفتاری ، پیوستگی حلقه هاي این حکایت را قطع نمی کند . همچنین بخش مهمي از زندگی حضرت موسی (ع) در سوره قصص ، به صورت پیوسته و با ترتیب زمانی نقل شده است .

- دسته دیگر از داستانها ، داستانهای نیمه بلند است ، داستانهایی چون داستان حضرت آدم (ع) ، حضرت نوح (ع) و حضرت داوود (ع) ، پرده های نمایش اين داستانها ، چندان پر شمار نیست و با شروع رسالت الهی آنان آغاز ، و با دعوت به یکتاپرستی و مسایل مربوط به آن ادامه و پایان می یابد . در این داستانها ، نشانه ای از دوران کودکی و رشد و جوانی اين پيامبران وجود ندارد .

- داستانهای کوتاه نیز یا مانند داستان حضرت صالح (ع) ، به ذکر مقطعی از دوران نبوت ايشان می پردازد و یا مانند داستان حضرت زکریا (ع) در حد اشاره ای مختصر تمام می شود.

پایان این بخش ، آیاتي از سوره یوسف است که به نام زیباترین قصه ها نامگذاری شده است . در آیات 1 تا 3 اين سوره می خوانیم:

" الف ، لام ، را . این آیات کتاب آشكار است . ما آن را به زبان عربی نازل کردیم ، شاید شما درك كنيد ( و بينديشيد ) . ما بهترين سرگذشتها را از طريق اين قرآن - که به تو وحی کرديم - بر تو بازگو مي كنيم و مسلما ً پیش از اين ، از آن خبر نداشتی . "

پس از آن ، داستان زندگي حضرت يوسف (ع) طي حدود يکصد آيه بيان مي شود و سپس در آيه آخر اين سوره مي خوانيم : " در داستانهاي آنها ، درس عبرتي براي صاحبان انديشه بود . اينها داستان دروغين نبود ، بلکه ( وحي آسماني است و ) هماهنگ است با آنچه پيش روي او ( از كتب آسماني پيشين ) قرار دارد و شرح هرچيزي ( كه پايه سعادت انسان است ) و هدايت و رحمتي است براي گروهي كه ايمان مي آورند ."