آموزش علوم همراه با فعالیت های عملی
شاید تا چند سال پیش، آموزش علوم نیز مانند سایر دروس به شنیدن توضیحات معلم، دیدن تصاویر كتاب درسی و حفظ مطالب آن محدود می گشت، اما امروزه با مطرح شدن مفاهیمی مانند یادگیری مادام العمر، فراشناخت (یادگرفتن یادگیری) و مهارت های درس علوم، این آموزش دچار تحولات و تغییرات عظیمی گشته است. امروزه تاكید كتاب های علوم ما، بر مشاهده (استفاده از حواس مختلف)، تجزیه تحلیل، فرضیه سازی، جمع آوری اطلاعات، پیش بینی، نتیجه گیری و مهارتهای پژوهشی دیگر می باشد.
بزرگان تعلیم و تربیت با مطرح نمودن نظریاتی چون شناخت گرایی و ساختن گرایی در پی آنند كه توجه معلمان را به این نكته جلب نمایند كه برای عمیق تر شدن، تداوم داشتن و سریع تر شدن یادگیری باید متعلمان را به انجام تجربیات دست اول وادار نمود.
این فعالیتهای عملی، ضمن لذت بخش تر شدن آموزش، دانش آموزان را در كسب مهارت های مورد نیاز در برنامه درسی یاری خواهد داد. هر چه معلمان با انواع گوناگون فعالیت ها در دروس مربوطه آشنا باشند، توانایی ایشان در طراحی تدریسهای ثمربخش بیشتر خواهد بود. در اینجا با تعدادی از فعالیت های عملی در درس علوم آشنا خواهید شد:
1- در درس تغذیه ابتدا از بچه ها بپرسید كه چه چیزهایی امروز خورده اند. پاسخ ها را لیست كنید و به كمك بچه ها طبقهبندی نمایید و آن ها را در 6 طبقه مواد غذایی جای دهید. می توانید هرم مواد غذایی را به كمك نوار چسب های تیره رنگ كف كلاس درست كنید. در هر قسمت سبدی قرار دهید با استفاده از مواد غذایی پلاستیكی یا تصاویر مجلات از بچه ها بخواهید هر ماده غذایی را در سبد مخصوص به خود قرار دهند. در مرحله بعد هریك از دانش آموزان یكی از مواد غذایی سالم را انتخاب كند و درباره مواد مغذی (ویتامین یا مواد معدنی یا پروتئین) آن ماده تحقیق كند و بگوید چه اثری روی بدن ما دارد. مثلا با انتخاب شیر، به كلسیم آن توجه كند و تاثیرش را بر دندان ها نشان دهد. پس از تحقیقات، پوستری برای تبلیغ آن ماده غذایی درست كند مثلا یك صورت خندان با دندان های سفید را نشان دهد كه لیوان شیری در كنارش قرار دارد و با جمله ای بنویسد (كلسیم شیر دندان ها را محكم می كند. پس هرچه می توانید شیر بخورید)، پوسترها را در راهروی مدرسه آویزان كنید.
برای بچه های كلاس های پایین تر، تصاویری از انواع خوردنی ها و غذاها از روزنامه ها بچینند و سه برگه كاغذ در اختیار هر دانش آموز قرار دهید تا با چسباندن تصاویر مناسب، سه وعده غذایی صبحانه، ناهار و شام را روی سه برگه كاغذ نشان دهد. كارهای بچه ها را به نمایش بگذارید و درباره آنها بحث كنید.
2- مشاهده كرم های خاكی، اطلاعات زیادی در اختیار بچه ها قرار می دهد. از بچه ها بخواهید در زیر سنگ ها، خاك یا برگ ها به جستجوی كرم های خاكی بپردازند و عكس العمل آنها را مشاهده و یادداشت كنید. بچه ها خواهند فهمید كه كرم های خاكی از نور آفتاب گریزانند و به سرعت داخل خاك عقب نشینی می كنند. (زیرا اشعه ماوراء بنفش برای آنها مضر است) ضمناً با خشك شدن بدن مرطوب كرم، دیگر نمی تواند تنفس كند.
كرم های خاكی غذای مورد علاقه خود را دارند. برای یافتن این غذاها، چند كرم خاكی را در گلدانی بیندازید و روی آن را خاك بریزید. محیط گلدان را همواره مرطوب و خنك نگه دارید. هر روز انواع متفاوتی از برگ ها را روی سطح گلدان قرار دهید و در پایان روز چك كنید كه چه مقدار از آن برگ ها خورده شده است. بدین ترتیب غذای مورد علاقه كرم ها را پیدا كنید.
3- در فصل زمستان كه جمع آوری غذا برای پرندگان مشكل است از بچه ها بخواهید مخلوط های خوردنی تهیه كنند و در اختیار پرندگان قرار دهند. این مخلوط ها را می توان با دانه های چرب مثل بادام زمینی غیر شور، سبزیجات خرد شده، كشمش، و دانه های مخصوص پرندگان تهیه كرد. مواد را كاملا خرد كنید و پس از مخلوط كردن حجم محكمی درست كنید و سپس آنها را با نوارهای مختلف از درختان آویزان كنید.
از بچه ها بخواهید با مشاهده دقیق پرندگانی كه می بینند اطلاعات زیر را راجع به هر پرنده كامل كنند. رنگ بدن، بال، دم، سر، چشم ها، نوع خواندن، ابعاد پرنده، زمان یا فصل مشاهده پرنده.
با مداومت در اینكار در طول سال، بچه ها اطلاعات زیادی راجع به پرنده ها خواهند آموخت مثلاً اینكه شكل جوجه بعضی از پرندگان با شكل والدینشان متفاوت است. گاهی شكل پرندگان نر و ماده با هم فرق می كند و اینكه بعضی از پرندگان در فصل های مختلف تغییر رنگ می دهند. برای كامل شدن این فعالیت معلم می تواند از پرندگان دیده شده عكس بگیرد و در اختیار كلاس قرار دهد.
4- برای اینكه دانش آموزان به صورت عملی بفهمند كه چرا انسان های اولیه از سایر حیوانات متفاوت بودند، توجه آنها را به نقش انگشتان دست آدمی در پیشرفت انسان ها جلب نمایید، مثلاً از آنها بخواهید مواد غذایی گوناگون را بدون استفاده از انگشت شست بخورند. به هر دانش آموز كیسه ای حاوی یك عدد سیب، یك تكه كیك داخل كیسه پلاستیكی (سر كیسه با نخ بسته شده باشد)، یك قطعه شیرینی كه داخل كاغذ پیچیده شده و یك قاشق با یك ظرف ماست بدهید. ابتدا همهی كلاس در مورد انتخاب مشكل ترین بسته برای باز كردن و سخت ترین ماده برای خوردن بحث گروهی نمایند. سپس تك تك مواد غذایی را امتحان كرده و صحت پیشگویی بچه ها سنجیده گردد. دانش آموزان می توانند از نوار چسب هایی برای بی حركت كردن شست های خود استفاده كنند یا یك دستكش كهنه بدست كنند.
5- در آموزش درس سلول ها، از دانش آموزان بخواهید تصاویر كارتونی با موضوع سلول درست كنند. آنها باید با هدف نشان دادن مراحل زندگی سلولی، داستان مصوری بنام (یك روز در زندگی موجود زنده) بسازند و در هر صحنه از داستان، مكالمات اجزاء سلول، جزئیات كار، حركت، تقسیم پذیری و تغذیه این موجود زنده را آشكار نمایند. دانش آموزان میتوانند پس از رسم تصاویر با استفاده از مواد مختلف مثل ماژیك، مداد شمعی، دستمال كاغذی، نی و انواع مهره ها به برجستهسازی بخش های مختلف بپردازند و نمایی 2 یا 3 بعدی از كار خود ارائه دهند.
6- در فصل زمستان، هنگام تدریس رشد و نمو در گیاهان، یك باغچه سبزیجات كاغذی درست كنید. بدین منظور می توانید صفحه های بزرگ كاغذ قهوه ای رنگ را به شكل بادبزنی تا بزنید و ردیف های باغچه (كرت) را درست كرده و لبه های كاغذ را بهم متصل نمایید. این باغچه خالی، آغازی برای درس رشد و نمو در گیاهان است. ابتدا در كل كلاس در مورد اینكه چه گیاهان و سبزیجاتی را در باغچه تان رشد دهید بحث كنید. نام سبزیجات انتخاب شده را در هر ردیف بنویسید تا بچه ها كار خود را شروع كنند. آنها باید تصاویر سبزیجات مربوطه را پیدا كرده و در باغچه بچسبانند و اطلاعاتی راجع به آنها جمع آوری نمایند.
7- در درس دستگاه گوارش، از دانش آموزان بخواهید تصاویری از بدن انسان در اندازه واقعی بكشند. آنها می توانند روی كاغذ یا مقوا دراز كشیده و دور تا دور بدن خود را خط بكشند. سپس با استفاده از مواد مختلف مانند بادكنك، پاكت، طناب، لوله و نخ قسمت های مختلف دستگاه گوارش را نمایش بدهند. پس ازاینكه بچه ها اعضای داخلی بدن را مرتب كردند از آنها بخواهید تا درباره عمل منحصر به فرد هر عضو تحقیق كرده و نتایج را بصورت داستان گوارش از زبان یك غذای فرضی بیان كنند. دانش آموزان با استفاده از جزییات علمی، به حركت خود در لوله گوارشی شامل دهان، گلو، مری، معده، روده كوچك و بزرگ و اندام دفع ادامه می دهند. آنها می تواننددر داستان خود به تغییر اندازه، ظاهر و شكل غذا در هر قسمت دستگاه گوارش اشاره می كنند. این فعالیت از انواع مختلف یادگیری پشتیبانی می كند و به احیاء روش علمی كمك مینماید.
8- بعد از تدریس درس فصل ها، دانش آموزان را به 4 گروه تقسیم كنید. به هر گروه صفحه مقوایی بزرگی دهید و نام فصلی را بالای آن بنویسید. افراد هر گروه با هم درباره همه فعالیت های مربوط به آن فصل و نوع لباس متناسب با فصل فكر می كنند. سپس مجلات قدیمی را در اختیار بچه ها قرار داده تا تصاویری متناسب با آن فصل انتخاب كرده و بچینند. تصاویر روی صفحه مقوایی چسبانده شده و كلماتی نیز متناسب با فصل روی مقوا نوشته می شود و یا بچه ها تصاویری مربوط به آن فصل نقاشی می كنند. در پایان پوسترهای فصل ها كنار هم چسبانده می شود. بچه ها با مشاهده آنها چیزهای زیادی راجع به فصل ها خواهند آموخت.
مولف: منصوره فروزان
