گوهرهای ادبیات : کلام علی(3)
قسمت اول ، قسمت دوم ، قسمت سوم (پایانی)
سزای عمل
امام درباره مکافات عمل و سزای اعمال نیک و بد میفرماید: «فَاِنَّکُمْ مُرْتَهَنُونَ بِما اَسْلَفْتُمْ وَ مَدینُونَ بِما قَدَّمْتُمْ؛(1) شما یقینا در گرو اعمالی هستید که از قبل فرستادهاید و مکافات خواهید شد به آنچه که عمل کردهاید.»
در این درگاه سعی هیچ کس ضایع نمیگردد به قدر آنچه فرمان میبری فرمانروا گردی(2)
در این یک دم ار بدکنی یا که زشت زمانه به نام تو خواهد نوشت
* * *
مبادا در این یک زمان بد کنی که گر بد کنی در حق خود کنی (3)
فرجام شوم حسد
سعدی یکی از علل نگرانیهای روحی و عدم اعتماد به نفس را صفت مذموم حسد میداند. او بر این باور است که این خصلت ناپسند پیش از آنکه به دیگران لطمه زند، شخص حسود را میآزارد:
توانم آنکه نیازارم اندرون کسی |
حسود را چه کنم کو ز خود به رنج دراست |
بمیر تا برهی ای حسود کاین رنجی است |
که از مشقت آن جز به مرگ نتوان رست |
پاین شعر میتواند سخن مولا را توضیح دهد که: «صِحَّةُ الْجَسَدِ مِنْ قِلَّةِ الْحَسَدِ؛(4) سلامتی تن در کم شدن حسد است.»
نشانه غفران الهی
امام علی علیهالسلام در خطبه 176 گریه و زاری برای جبران خطاها را بهترین راه میداند و با تحسین از افرادی که چنین میکنند، میفرماید: ««طُوبی لِمَنْ... بَکی عَلی خَطیئَتِهِ؛ خوشا به حال کسی که بر خطاهایش گریه و ناله سر دهد.»
مولوی همین حالت را نشانه آمرزش الهی میداند:
گر خدا خواهد که غفاری کند میل بنده جانب زاری کند
و فیض کاشانی با سفارش به این حالت میگوید:
روزِ شمار، تا نشوی از خجالت آب بشمار جرم خویش به زاری ببار اشک
و امام خمینی رحمهالله میفرماید:
بگذار دردمندِ فراقِ رخِ نگار از درد خویش ناله و آه و فغان کند
تواضع و فروتنی
علی علیهالسلام تواضع را بهترین حفاظی میداند که حربههای شیطان را خنثی کرده، او را خلع سلاح میکند و در این زمینه میفرماید:«وَاتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ اِبْلیسَ وَ جُنُودِهِ؛(5) فروتنی را در میان خود و دشمنتان، که شیطان و یارانش هستند، به عنوان سنگر و پناهگاه قرار دهید.»
تواضع است دلیل رسیدگان به کمال که چون سوار به مقصد رسد پیاده شود
* * *
ز راه خاکساری کسب عزت کردهام صائب که چون خورشید، هم بالای سر، هم زیر پا باشم
آزادگی و عزت نفس
علی علیهالسلام فرمود: «وَلا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَقَدْ جَعَلَکَ اللّهُ حُرّا؛(6) بنده دیگری مباش، در حالی که خداوند تو را آزاد آفریده است.»
مرا زور و فیروزی از داور است |
نه از پادشاه و نه از لشکر است |
که آزاد زادم نه من بندهام |
یکی بنده آفرینندهام |
* * *
در دهر هر آنکه نیم نانی دارد |
از بهر نشست آشیانی دارد |
نه خادم کس بود نه مخدوم کسی |
گو شاد بزی که خوش جهانی دارد(7) |
برتری علم بر ثروت
امام علی علیهالسلام میفرماید: «یا کُمَیْلُ الْعِلْمُ خَیْرٌ مِنَ المالِ اَلْعِلْمُ یَحْرِسُکَ وَ اَنْتَ تَحْرُسُ الْمالَ وَ الْمالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ یَزْکُوا عَلَی الاِْنْفاقِ وَ صَنیعُ الْمالِ یَزُولُ بِزَوالِهِ؛(8) ای کمیل! علم برتر از مال است؛ [زیرا] علم تو را نگاه میدارد و تو مال را حفظ میکنی، و مال را بخشیدن کم میگرداند و علم بر اثر بخشیدن افزونی مییابد. شخصیتی که با مال کسب شده، با نابودی آن از بین میرود [، ولی دانش این طور نیست، و بعد از مرگ صاحب خود، پسندیده گوییها را به دست میآورد].»
به از گنج دانش به گیتی کجاست که را گنج دانش بود پادشاست(9)
* * *
شرف و قیمت و قدر تو به فضل و هنر است نه به دیدار و به دینار و به سود و به زیان
* * *
چنین گفت آن بخرد رهنمون |
که فرهنگ باشد ز گوهر فزون |
که فرهنگ آرایش جان بود |
ز گوهر سخن گفتن آسان بود |
دُر دانش از گنج نامیتر است |
همان نزد دانا گرامیتر است |
سخن ماند از ما همی یادگار |
تو با گنج، دانش برابر مدار(10) |
عظمت پروردگار
امام علی علیهالسلام در مورد ویژگیهای مردان پرواپیشه و انسانهای خدا جوی میفرماید: «عَظُمَ الْخالِقُ فی اَنْفُسِهِمْ وَ صَغُرَ ما دُونَهُ فی اَعْیُنِهِمْ؛(11) خداوند متعال در منظر آنان با عظمت و بزرگ است و غیر از خدا همه چیز در دیدگاه آنان کوچک و حقیر میباشد.»
چرا اهل معنی بدین نگروند |
که ابدال در آب و آتش روند |
ره عقل جز پیچ در پیچ نیست |
بر عارفان جز خدا هیچ نیست |
که هامون و دریا و کوه و فلک |
پری، آدمیزاد، دیو و ملک |
همه هر چه هستند از آن کمترند |
که با هستیاش نام هستی برند(12) |
شیوه مردان الهی
علی علیهالسلام در توصیف مردان خدایی میفرماید: «صَحِبُوا الدُّنْیا بِاَبْدانٍ اَرْواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الاَْعْلی؛(13) آنان در این دنیا با بدنهایی زندگی میکنند که ارواحشان به محل اعلی تعلق دارد.»
مردان خدا پرده پندار دریدند |
یعنی همه جا غیر خدا یار ندیدند |
کوتاه نظر غافل از آن سرو بلند است |
کین جامه به اندازه هر کس نبریدند |
مرغان نظرباز سبکسیر «فروغی» |
از دامگه خاک بر افلاک پریدند(14) |
دوری از تفاخر به نسب
علی علیهالسلام فرمود: «مَنْ فاتَهُ حَسَبُ نَفْسِهِ لَمْ یَنْفَعْهُ حَسَبُ آبائِهِ؛(15) کسی که مقام و منزلت خود را از دست داده باشد، منزلت پدرانش به او سودی نبخشد.»
گیرم پدر تو بوده فاضل از فضل پدر تو را چه حاصل(16)
پی نوشت ها :
1. همان، خطبه 190.
2. صائب.
3. ملک الشعراء بهار.
4. نهجالبلاغة، حکمت 256.
5. همان، خطبه 192.
6. همان، نامه 31.
7. خیام.
8. نهجالبلاغة، حکمت 147.
9. طوسی.
10. فردوسی.
11. نهجالبلاغة، خطبه متقین.
12. سعدی.
13. نهجالبلاغة، حکمت 147.
14. فروغی بسطامی.
15. نهجالبلاغة، حکمت 378.
16. سعدی.
عبدالکریم پاک نیا
تنظیم : بخش ادبیات تبیان