تجسّس یک آسیب اجتماعی(1)
یکی از صفات رذیله و نکوهیده در آیات قرآن و احادیث اهل بیت (ع) تجسّس در زندگی و احوال دیگران است.
در ارتباط با موضوع تجسّس عناوین متعددی برای بررسی وجود دارد لکن با توجه به گستردگی دایره این بحث چند عنوان انتخابی را در حوصله یک جلسه و اجتماع عمومی مورد بررسی قرار می دهیم؛ از قبیل:
1- معنی و مفهوم تجسّس
2- حکم شرعی تجسّس با تمسّک به آیات و احادیث
3- پیامد ها و آثار سوء تجسّس
4- بررسی انگیزه های اقدام به تجسّس
5- درمان بیماری تجسّس
6- موارد استثناء در تجسّس
الف: معنی تجسس:
1- صاحب مجمع البحرین می نویسد:
اَلتَّجَسُّسُ:
التَّفْتیشُ عَنْ بَواطِنِ الْأُمُورِ وَ تَتَبُّعُ الْأَخْبارِ وَ اَکْثَرُ ما یُقالُ فِی الشَّرِّ وَ مِنْهُ الْجاسُوس
لازم به ذکر است که مجمع البحرین ذیل همین واژه حدیثی را نقل می کندکه :
اَلنّاسُ جَواسیسُ الْعُیوبِ فَاحْذَرُوهُمْ
2- زُبیدی در تاج العروس می نویسد:اَلجَسُّ:
اَلْمَسُّ بِالْیَدِ وَ مِنَ الْمَجازِ اَلْجَسُّ:
تَفَحُصُّ الْأَخْبارِ وَ الْبَحْثُ عَنْها (2)
3- در تفسیر نمونه ذیل آیه شریفه 12 سوره حجرات می نویسد:
تجسُّس و تحسُّس:
هردو بمعنای جستجوگری است ولی اوّلی معمولاً در امور نامطلوب می آید و دوّمی غالباً در امر خیر که حضرت یعقوب به فرزندانش دستور می دهد
یا بَنِیَّ اِذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ اَخیهِ
ای فرزندانم بروید و در جستجوی یوسف باشید.
4- مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر المیزان می نویسد:
اَلتَّجَسُّس بِالْجیمِ تَتَبُّعُ ما اِسْتَتَرَ مِنْ اُمُورِ النّاسِ لِلْاِطِّلاعِ عَلَیْها
5- در فرهنگ قرآن می نویسد:تجسّس در اصطلاح قرآن به معنای کسب اطلاعات از لغزشهای مؤمنان است که در شمار رذایل اخلاقی قرار دارد.
ب: حکم شرعی تجسس:
در قرآن می فرماید:
یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ اِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا
ای کسانیکه ایمان آورده اید از بسیاری از گمانها بپرهیزید چرا که بعضی از گمانها گناه است و هرگز ( درکار دیگران ) تجسّس نکنید
در ارتباط با تفسیر آیه شریفه چند نکته لازم به یادآوری است:
1- علّت اینکه پس از نهی از سوءظن اِجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ
نهی از تجسّس را مطرح فرمود: وَ لا تَجَسَّسُوا
بدلیل این است که شاید کسی بگوید حالا که سوءظن مورد نکوهش قرار گرفته است من برای رهایی از آن و کشف حقیقت به جستجو از حالات شخصی دیگران می پردازم تا ظن خود را به یقین تبدیل کنم لذا نهی از تجسّس می خواهد از این اقدام خلاف جلوگیری بکند.
از ظاهر آیه شریفه استفاده می شود سوءظن سرچشمه تجسّس است و تجسّس موجب افشای عیوب و اسرار پنهانی ، و آگاهی بر این امور سبب غیبت می شود که در ادامه آیه شریفه می فرماید:
وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً
لذا دین اسلام از معلول و علت ، همگی نهی کرده است.
تجسّس از دیدگاه روایات:
1- عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ و أَبِی عَبْدِاللهِ عَلَیْهِما السَّلام:
قالا: أَقْرَبُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ إِلَی الْکُفْرِ أَنْ یُواخِیَ الرَّجُلَ عَلَی الدّینِ فَیُحْصِیَ عَلَیْهِ عَثَراتِهِ وَ زَلاّتِهِ لِیُعَنِّفَهُ بِها یَوْماً مّا
امام باقر و امام صادق (ع) ، فرمودند:نزدیکترین وضعی که بنده به کفر دارد این است که با مردی برادر دینی باشد و لغزشها و خطاهای او را شماره گیرد تا یک روزی او را بدانها سرزنش کند
2- عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ (ع) قالَ رَسول اللهِ (ص) :
... لا تَتَبَّعُوا عَثَراتِ الْمُسْلِمینَ فَاِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَراتِ الْمُسْلِمینَ تَتَبعَ اللهُ عَثْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبعَ اللهُ عَثْرَتَهُ یَفْضَحْهُ
دنبال لغزشهای مسلمانان نباشید چون کسیکه لغزشهای مسلمین را دنبال کند خداوند نیز پیگیر لغزشهای او خواهد بود و هر کس خدا پیگیر لغزشهایش باشد او را مفتضح خواهد کردانگیزه های تجسّس :
یکی از مباحث مهم در موضوع تجسّس انگیزه های آن است.
چون شناخت انگیزه ها رسیدن به درمان را آسان می کند لذا لازم است به مواردی از این انگیزه ها که نوعاً در احادیث اهل بیت (ع) وارد شده است اشاره گردد:
1- صفات رذیله :
در کُتب اخلاقی مطرح شده است عامل بسیاری از اعمال ناپسند از جمله تجسس، بودن صفات و ویژگیهای رذیله در وجود انسان است از قبیل : حسادت ، بدخواهی دیگران ، کینه توزی ، عداوت ، تنگ نظری ، غرور و عقده حقارت2- بدبینی :
بعضی انسانها در اثر عوامل متعدد ژنتیکی ، تربیتی و محیطی آدمهای بدبینی هستند و در ارتباط با همه پدیده ها دیدگاه منفی دارند لذا از جمله آثار و تبعات بدبینی تجسس در اسرار دیگران است که به شدت مورد نکوهش قرار گرفته اند.
رسولخدا (ص) می فرماید :
شَرُّ النّاسِ الظّانُّونَ وَ شَرُّ الظّانّینَ اَلْمُتَجَسِّسُونَ وَ شَرُّ الْمُتَجَسِّسینَ اَلْقَوّالوُنَ وَ شَرُّ الْقَوّالینَ اَلْهَتّاکُون
بدترین مردم سوء ظن برندگانند و بدترین سوءظن برندگان تفتیش کنندگانند و بدترین تفتیش کنندگان پُرحرفان نند و بدترین پرحرفان هتاکان هستند.
4- قدرت طلبی :
در جامعه هستند افرادی که علاقه دارند با از بین بردن آبروی دیگران خودشان را در میان مردم محبوب القلوب ببینند و برای رسیدن به این هدف روش تجسّس از عیوب آنان را انتخاب می کنند.
حجت الاسلام و المسلمین سیدرضی شکوری موسوی، امام جمعه و مدیر حوزه های علمیه خوی
تنظیم :مجید نقدی گروه حوزه علمیه
