تبیان، دستیار زندگی
در شعر سخنوران ادبیات فارسی همواره هنگامه پر رمز و راز سحرگاهان از جلوه جذاب و دلنشینی بهره گرفته است.فرصتی که فاصله زمین از آسمان به حداقل ممکن می رسد و ملائک برای دیدار صالحان به زمین می شتابند: ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

به فال نیک تو را ماه روزه آمده

جلوه های رمضان در آئینه شعر و ادب فارسی

قسمت اول ، قسمت دوم:

افطار « روزه گشودن »

رمضان

افطار در لغت به معنای روزه گشودن است و زمان روزه گشودن هنگامی است که شرع مقرر نموده است. زمان و سفره افطار دارای معنویت خاصی است و از روحانیت و صفای مخصوصی برخوردار است و به راستی گرد آمدن به سر سفره افطار دارای حال وهوای دلپذیری است که حکایت از رحمت بی منتهای پروردگار رحمان دارد.

یکی از سفارشهای مهم اسلامی دستگیری از مستمندان و محرومان است و دیگر سفارش مهم این دین آسمانی «صله رحم »و برقراری روابط صمیمانه با اقوام و نزدیکان است که بسیار مستحب شمرده شده است، بدین ترتیب «افطاری دادن »در ماه مبارک رمضان آیت دیگری بر رحمت بی پایان خداوند رحیم است که موجب نزدیکی دلها و استواری پیوندها می گردد.

این سنت حسنه همچنین در ابعاد اجتماعی نمایانگر روح همنوایی با مستضعفان و مددکاری از محرومان می باشد.لحظه شیرین افطار کردن که همراه با آداب و ذکر و مناجات است، در کلام سخنوران ادب پارسی نیز از جایگاه و منزلت خاصی برخوردار است.تا بدانجا که در برخی سروده ها از آن در قالب تغزل یاد شده است شاعر در توصیف زیباترین لحظات زندگی از این مفهوم استفاده نموده است:

کلیم کاشانی:

خمار باده در چشمم سیه کرده عالم را

بیا ساقی که وقت شام باید روزه واکردن

خاقانی شروانی:

اشک چشمم در دهان افتد گه افطار از آنک

جزکه آب گرم پستی نگذرد از نای من

ملاطغرا:

غم روزه برمن بسی بارکرد

چو ساغر به می باید افطار کرد

شیخ اجل سعدی شیرازی:

بگفت ای فلان ترک آزار کن

یک امشب به نزد من افطار کن

رمضان

در معنای «سحر »آورده اند که وقت آخر شب و زمان پیش از صبح و برخی شراح نوشته اند که سحر سپیدی است که بالای سیاهی باشد و یا سپیدی است که بر سیاهی برآید.

سحرگاهان ماه مبارک رمضان از آنجا که نقطه آغازی است برای شروع روزی همراه با ستیز با هواهای نفسانی و خودسازی، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

نشستن بر سر سفره سحری که همراه با آداب و تشریفات خاصی است بسیار دل انگیز و روح نواز است.خصوصا این لحظات برای کودکان و نوجوانان بسیار زیبا و خاطره انگیز است و رایحه دلپذیر رحمت بی انتها ایزدمنان در چنین فضایی ملکوتی غیر قابل انکار است.

اذان صبح هنگامه امساک است و سپس نماز و نیایش به درگاه معبود.و در روایات آمده است که این لحظات بهترین اوقات برای مستجاب شدن دعاهای خیر است و درهای آسمان در این اوقات بر روی بندگان صالح و مومن باز می شود و باران رحمت الهی بر زمین نازل می گردد.

در شعر سخنوران ادبیات فارسی همواره هنگامه پر رمز و راز سحرگاهان از جلوه جذاب و دلنشینی بهره گرفته است.فرصتی که فاصله زمین از آسمان به حداقل ممکن می رسد و ملائک برای دیدار صالحان به زمین می شتابند:

خواجه حافظ شیرازی:

من آن مرغم که هر شام و سحرگاه

زبام عرش می آید صفیرم

خاقانی شیروانی:

هر سحرگاهش دعای صدق ران

پس به سویش عرش فرسایی فرست

خسروانی:

دلخسته و مجروحم و پی خسته و گمراه

گریان به سپیده دم ونالان به سحرگاه

آغاجی:

عهده و میثاق باز تازه کنیم

از سحرگاه تا به وقت نماز

سنایی غزنوی:

آنچه یک پیرزن کند به سحر

نکند صد هزار تیر و تبر

سوزنی سمرقندی:

به دعای سحر گهانه تو را

برساند به من خداوندم

شیخ اجل سعدی شیرازی:

به فلک می رود آه سحر از سینه من

تو همی برنکنی دیده زخواب سحری

عید رمضان «فطر »

رمضان

درمعنی «فطر » در « اقرب الموارد » آمده است که عید روزه گشادن، جشنی که مسلمانان پس از روزه ماه مبارک رمضان در روز اول شوال گیرند.

عید فطر نیز دارای آداب و مراسم ویژه ای است.در این روز مسلمانان با ظاهری آراسته و پاک در نماز عید فطر شرکت می جویند و خداوند را به خاطر نعمات این ماه مبارک، سپاس می گویند.بازدید اقوام و آشنایان و تبریک عید وپرداخت «فطریه » به مستحقان ازدیگر نکات قابل ذکر در خصوص این رویداد عظیم اسلامی است که دارای ابعاد فردی و اجتماعی فراوان است.

با این تعاریف غیر ممکن خواهد بود که این عید فرخنده و این روز خجسته از نگاه شاعران نکته یاب مسلمان دورمانده باشد.در گنجینه ادب پارسی درباره این واقعه اشعار بسیار دل انگیزی سروده شده است که حکایت از منزلت این عید سعید دارد، عیدی که جشن پیروزی بر نفس سرکش است.از آن جا که «فطر » پایان « صوم » است به عید فطر عید صیام نیز گفته شده است وتبریک و تهنیت این روز همچون دیگر اعیاد اسلامی مورد توجه قرار گرفته شده است:

خاقانی شروانی:

گفتم کدام عید نه اضحی بود نه فطر

بیرون از این دو عید چه عیدست دیگرش

رودکی سمرقندی:

روزه به پایان رسید و آمد نو عید

هر روز بر آسمانت باد امروا

منوچهری دامغانی:

برآمدن عید و برون رفتن روزه

ساقی بدهم باده بر باغ و به سبزه

خواجه شمس الدین محمد حافظ:

حافظ منشین بی می و معشوق زمانی

کایام گل و یاسمن وعید صیام است

مسعود سعد سلمان:

ای خداوند عید روزه گشای

بر تو فرخنده شد چو فر همای

در سحر گاه نوزدهم ماه رمضان سال چهلم هجری، مولای متقیان حضرت امام علی بن ابیطالب (ع) هنگام نماز و در حالت سجده مورد اصابت شمشیر زهرآگین یکی از خوارج با نام عبدالرحمن بن ملجم مرادی قرار می گیرند.

امام (علیه السلام) بر اثر همین ضربت ناجوانمردانه در روز بیست و یکم ماه رمضان به شهادت می رسند، اما داغ این شهادت جانگداز هیچگاه با مرور زمان تسکین نیافت و شیعیان و شیفتگان آن پیشوای بر حق همه ساله در این ایام که مصادف با شبهای قدر است به عزاداری می پردازند.

رمضان

مراسم سوگواری برای شهادت جانسوز آن حضرت معمولا از شب نوزدهم ماه مبارک رمضان آغاز و تا بیست و دوم این ماه ادامه می یابد و در این ایام گویی آن واقعه شگفت دوباره جانی تازه می گیرد.بی تردید این ایام از معنوی ترین روزهای ماه مبارک رمضان است که از یک سو احتمال شب قدر و از سوی دیگر عطر ملکوتی یاد امام العارفین(ع)، چنین فضای روحانی را پدید می آورد.

در مجالسی که همه ساله به همین مناسبت برگزار می شود مداحان با قرائت اشعار مرثیه و نیز اشعاری که در خصوص کرامات و فضایل آن حضرت سروده شده است به محافل جلوه ای آسمانی می بخشند.موضوع این اشعار غالبا ترسیم واقعه ضربت خوردن آن حضرت و وقایعی است که تا هنگام شهادت و دیدارمعبود، روی داده است. همچنین ساده زیستی و دستگیری ایشان از محرومان و مستضعفان، روزه داری و افطار ساده حضرت و کمک به ایتام و... می باشد:

استاد محمد حسین شهریار:

شب ز اسرار علی آگاه است

دل شب محرم سر الله است

روزه داری که به مهر اسحار

بشکند نان جوین افطار...

افشین علا:

توی سفره اش علی (ع)

شربت خنک نداشت

در کنار نان جو

او به جز نمک نداشت

زرق و برق سفره ها

کم نمی شود ولی

کاش زندگی کنیم

مثل حضرت علی (ع)

حمید هنرجو:

نیمه شبهای علی آکنده است

از مناجات و دعا و زمزمه

آسمان خانه اش بارانی است

هر سحر، از غصه های فاطمه

باز هم می آید و در گوش چاه

مثل هرشب، درد دلها کرده است

آه، می دانم علی با نان خشک

باز امشب روزه را وا کرده است

رمضان

حضرت امام حسن مجتبی (ع) در روز سه شنبه پانزدهم ماه مبارک رمضان سال سوم هجری در مدینه طیبه دیده به جهان گشود. از این رو به میمنت خجسته زاد روز فرخنده این امام همام، او را مولود نیمه رمضان یاد کرده اند و شیعیان همه ساله ولادت با سعادت آن حضرت را در پانزدهم ماه رمضان جشن می گیرند و با برپایی مجالس با شکوهی به مولودی خوانی و ذکر فضایل دومین پیشوای شیعیان جهان می پردازند.

بدین ترتیب ماه مبارک رمضان با نام سبط اکبر حضرت امام حسن بن علی (علیه السلام) پیوندی خجسته دارد و روز پانزدهم این ماه در نزد شیعیان از جایگاه و منزلت والایی برخوردار است.این نکته در اشعار سخنوران ادب پارسی نیز به شکل دل انگیزی تبلور یافته است:

محمد جواد قائمی:

امروز امیر ما سوی می آید

مرآت نبی مصطفی (ص) می آید

علی اکبرپیروی:

چون شب نیمه مه رمضان

شب میلاد مجتبی (ع) باشد

دکتر قاسم رسا:

از حریم فاطمه (س) در نیمه ماه صیام

چهره ماه حسن (ع) تابید با وجه تمام

ریاضی یزدی:

نور افشان شد زدو سو

در دو افق تافت دو خورشید جان

وحی خدا، از افق ایزدی

نور حسن، از افق احمدی

نکته بسیار مهم و قابل تامل دیگر در خصوص ماه مبارک رمضان، تاثیر غیر قابل انکار این ماه بر شاعران است.چه بسیار اشعاری که در این ایام سروده شده، اما هیچ اشاره مستقیمی به رمضان، روزه، افطار و... نشده است، اما به برکت روحانیت این ماه از حال و هوایی ملکوتی بهره مند است.شاید اگر تاریخ سرودن هر شعری در پای آن ثبت شده بود به سادگی تاثیر شگفت انگیز این ماه را می توانستیم به تحقیق دریابیم.

اما متاسفانه بسیاری از اشعار فاقد تاریخ سرایش هستند و این امر تحقیق در این باره را قدری دشوار می نمایاند، اما تلویحا از حال و هوای اشعار تا حدودی می توان به زمان سرایش آن پی برد.

غالبا اشعاری که در ماه مبارک رمضان سروده شده است به دعا و نیایش زمزمه های سحرگاهی تمایل بیشتری دارد و از حس و حال و معنویت افزونتری برخوردار است که حکایت از اوضاع واحوال شاعر و آیینه تمام نمای تاریخ سرایش شعر می باشد.این قیاس که بر پایه تحول کیفی شاعر استوار است رهگذر مقایسه اشعار بدون تاریخ یک شاعر با اشعار دارای تاریخ شاعران دیگر و نیز با اشعاری، که دارای اشاره مستقیم به ماه رمضان است به یقین ما را رهنمون خواهد شد.

رمضان

در فرهنگ عامه (فولکوریک) نیز اشعار بسیار فراوان و زیبایی در مورد جلوه های ماه مبارک رمضان وجود دارد که بر سر زبان مردم کوچه و بازار جاری است، گر چه سراینده این اشعارمشخص نیست و در کمتر کتابی به این مجموعه گرانبها که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر به ارث رسیده است، برخورد می کنیم، اما همین امر نیز حکایت از مقبولیت سخن موزون و توجه مردم جای جای این سرزمین به فرهنگ عظیم رمضان دارد ماه مبارکی که آینه تمام نمای رحمت بی انتهای الهی دارد.

ماه مبارکی که گذشت ایام جنبه ها و جلوه های افزونتری از برکات و فواید آن را برجهانیان آشکار می سازد و در ضیافت با شکوه پرودگار عالمیان، به انسان فرصت داده می شود تا از درهای آسمان که به روی او گشوده شده است وارد شود و مشمول رحمت بی پایان آفریدگار جهانیان واقع گردد.


منبع : سایت باشگاه

تنظیم : بخش ادبیات تبیان