داروسازان درآرزوی فردایی روشن‌تر
به مناسبت روز داروسازی (5 شهریور)
روز داروسازی به نوعی مهجور مانده است. در روز پزشك یا پرستار، مطبوعات مقاله می‌نویسند و مصاحبه می‌كنند، اما در روز داروسازی، رسانه‌ها كمتر به آن می‌پردازند. شاید این مساله بازتابی از نگاه جامعه به داروسازان باشد. در كشور ما متاسفانه انتظاری كه از یك نسخه پیچ می‌رود، با داروساز یكی است. البته باز هم جای بسی خوشحالی است كه این روز در تقویم وجود دارد تا یادآوری كند نقش و جایگاه داروسازان متفاوت با آن چیزی است كه اكنون دیده می‌شود.
دارو از مهم‌ترین كالاها در تجارت امروزی بشر به لحاظ اثرگذاری آن بر سلامت انسان است. امروزه صنعت داروسازی به عنوان یكی از كلیدی‌ترین و عظیم‌ترین صنایع جهان مطرح است. در اختیار داشتن چنین صنعتی به منزله یكی از معیارهای مهم توسعه یافتگی كشورها شناخته می‌شود. دارو از چنان اهمیتی برخوردار است كه همه دولت‌ها ترجیح داده‌اند كنترل و نظارت بر تهیه و تولید و توزیع آن را خود به عهده بگیرند. كشور ما نیز از این قاعده مستثنا نیست. دولت، نظارت بر امور دارویی را به عهده دارد و حتی برای برخی از داروها، یارانه خاص در نظر می‌گیرد و آنها را با قیمتی متعادل در اختیار عموم قرار می‌دهد. تهیه و توزیع دارو تنها به نظام سلامت ارتباط پیدا نمی‌كند، بلكه بخش‌های مختلفی مثل بازرگانی، روابط خارجی، اقتصاد و ... در آن همكاری مشترك دارند.
در این میان، داروسازان در فرآیند تولید تا مصرف دارو، نقش انكارناپذیری را ایفا می‌كنند.
زكریای رازی بزرگ مردی است كه اعتبار نامش در تاریخ دانش بشری همواره یاد‌آور نگرش اصیل همه دانشمندان اسلامی به ارزش مقوله تحقیق و تجربه بوده و هست. آثار كم نظیری چون الحاوی و طب المنصوری كه در قرون متمادی به عنوان مرجع آموزش پزشكان و دانشمندان در سراسر جهان معتبرترین كتب مورد استناد بوده‌اند، خود یادگار دوران رشد و شكوفایی علم و پژوهش در گهواره تمدن ایرانی اسلامی هستند. 5 شهریور ماه، زادروز حكیم محمدبن زكریای‌رازی است كه روز داروسازی نامگذاری شده است.
از داروسازی تا داروفروشی
بسیاری از مردم براین باورند كه با گرفتن دارو، روند درمان بیماری آنها پایان یافته است. در حالی كه درمان با گرفتن دارو آغاز می‌شود. از این نظر دادن اطلاعات دارویی در خصوص نحوه كاربرد داروها و عوارض آنها و اثربخشی آنها از حقوق اولیه بیمار است كه متاسفانه بیماران با این حقوق آشنایی ندارند و در داروخانه‌های كشور نیز این اطلاعات عرضه نمی‌شود. در حقیقت داروخانه‌ها تنها مكانی برای عرضه دارو نیستند، بلكه محل ارائه خدمات دارویی نیز محسوب می‌شوند.
از سال‌ها پیش داروسازان از واگذاری مجوز تاسیس داروخانه به افراد غیرمتخصص گله داشتند و معتقد بودند فقط داروسازان، صلاحیت تاسیس و اداره داروخانه را دارند.
از سوی دیگر، سال‌های سال است گفته می‌شود جامعه پزشكی و بیماران باید از مضرات تجویز و مصرف غیرمنطقی داروها و هزینه‌های اقتصادی ناشی از آن برای نظام سلامت كشور آگاه باشند. این امر موجب شد وزارت بهداشت اقدام به تعیین ضابطه برای تاسیس داروخانه كند. طبق ماده 20 نظام دارویی كشور، تشخیص صلاحیت افراد برای تاسیس موسسات پزشكی از جمله داروخانه، به عهده كمیته‌ای تخصصی مستقر در وزارت بهداشت است. بر اساس این ضابطه، برای تاسیس داروخانه، دكتر داروساز باید ابتدا مسوول فنی داروخانه را معرفی کند و تا صلاحیت متقاضی تاسیس و مسوول فنی مورد بررسی و تایید قرار نگیرد، مجوز تاسیس داروخانه صادر نمی‌شود.
این موضوع نشان‌دهنده آن است كه داروسازان تنها فروشندگان دارو نیستند.
حق فنی برای هیچ
داروسازان در قبال دریافت حق فنی، باید نحوه مصرف، نگهداری و چگونگی مصرف هر دارو را به مردم یاد دهند و در واقع آنها موظف به ارائه ی مشاوره دارویی به مردم هستند.
داروسازان همواره از نرخ پایین حق فنی دارو شكایت دارند و معتقدند با میزان تعرفه‌های تعیین شده، حتی هزینه‌های داروخانه تامین نمی‌شود. این در شرایطی است كه لزوم ارائه خدمات جانبی مانند مشاوره دارویی در داروخانه‌ها احساس می‌شود.
اما سوالی پیش می‌آید كه آیا واقعا در قبال این حق فنی، مشاوره‌ای به بیمار داده می‌شود؟ پاسخ این سوال را هر كس كه یك‌بار هم به داروخانه مراجعه كرده باشد به آسانی می‌تواند بدهد.
سوپر ماركت نیست
همواره در ایران به داروخانه به چشم یك سوپر ماركت نگاه می‌شود نه یك مركز درمانی! هر چند تا زمانی كه داروسازان ما در داروخانه‌ها نقش چندان متفاوتی با یك فروشنده ساده را ندارند، باید انتظار داشت تا مردم نیز چنین تصوری داشته باشند. در حقیقت جایگاه داروساز در داروخانه هیچ‌گاه در كشور ما تعریف نشده است و تا این مساله روشن نشود نباید انتظار داشت برای سلامت بیماران معجزه‌ای رخ دهد. گرچه ممكن است به ظاهر به حال داروسازان مفید باشد، اما بسیاری از آنان نیز رضایتی از این مساله ندارند و ترجیح می‌دهند به جای فروشندگی به كاری بپردازند كه روزگار جوانی خود را صرف آموختن آن كرده‌اند و در آن تخصص دارند.
وظایفی جدید
داروسازان باید علاوه بر خدمات سنتی كه در داروخانه‌ها به مردم ارائه می‌دهند، مشاوره‌های خاصی را نیز برای بیماران داشته باشند. در شرح وظیفه‌ای كه در حوزه معاونت آموزشی معاونت بهداشت برای یك داروساز تبیین شده و محتوای آموزشی نیز بر مبنای آن است، یك داروساز فارغ‌التحصیل باید قادر باشد بیش از 15 وظیفه مشخص را برای مشاركت در تیم سلامت ارائه كند. امروزه نظام آموزشی ما نیز بر این اساس استوار است كه فارغ‌التحصیلان ما قادر باشند این خدمات را ارائه دهند.
انتظار می‌رود متناسب با این آموزش‌ها اختیارات و وظایف داروسازان نیز بر پایه این توانایی‌ها تبیین شود.
قوانین قدیمی
قوانین فعلی امور پزشكی دارویی كشور در سال 1334 شمسی تصویب شده است. قابل انتظار است كه اجرای این قانون پس از گذشت نیم قرن مشكلاتی را به همراه داشته باشد. نمونه آن مشكلی است كه درخصوص داروخانه‌ها ایجاد شده است.
در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب، به دلیل اجرای این قانون، همواره شاهد اختلاف نظر میان موسس داروخانه و مسوول فنی یا داروساز بودیم و در مواردی كار به جایی می‌رسید كه مالك داروخانه می‌گفت به مسوول فنی نیاز ندارد.
به اعتقاد كارشناسان، اگر هدف از تاسیس دانشكده داروسازی، تربیت متخصصان در این رشته است باید تسهیلاتی نیز فراهم شود تا داروسازان بتوانند از طریق آن، توانایی تاسیس و راه‌اندازی داروخانه را داشته باشند، نه این‌كه فردی از راه برسد و چون دارای پول و سرمایه است بتواند داروخانه تاسیس كند و داروساز زیردست او كار كند. این در حقیقت استثمار داروساز است. این سخن كه بر اساس قانون اساسی نمی‌توان جلوی اشتغال هیچ‌كسی را گرفت درست است، اما مگر می‌شود به هر كسی اجازه طبابت داد؟ قطعا منظور قانون اساسی هم چنین چیزی نبوده و هر كاری نیاز به داشتن صلاحیت خاص دارد.
سوال دیگری كه مطرح است، این است كه با واگذاری حق تاسیس داروخانه به غیرداروسازان، فلسفه تربیت داروساز چیست؟
جای خالی داروساز
به‌دلیل جاذبه‌های اقتصادی و اعتباری در بخش تجارت، به ویژه تجارت خصوصی و بخش واردات و صادرات دارو، خود به خود انگیزه داروسازان برای فعالیت در این موقعیت‌ها بیشتر است. این در حالی است كه كشور در موقعیت‌های حرفه‌ای بسیار ضروری، نیاز به داروساز دارد؛ به عنوان مثال می‌توان از داروخانه‌های بیمارستانی نام برد. داروخانه‌های بیمارستانی یكی از حیاتی‌ترین نقاط حضور داروساز است كه می‌تواند به هنجار كردن مصرف دارو در بیمارستان و نظارت علمی بر فرآیند مصرف دارو در بیمارستان كمك كند. اما در حال حاضر در كشور حضور داروساز در بیمارستان به شدت ضعیف است و این مساله یكی از نقاط تفاوت اساسی ما با سیستم‌های پیشرفته دنیاست.
فرسودگی صنعت دارو
صنعت دارویی كشور از جمله صنایع پُرسابقه و مهم ایرانی محسوب می‌شود كه از سالیان دور، جایگاهی ممتاز در كشورهای منطقه داشته است. صنعت تولید داروهای بیولوژیك در ایران قدمتی 85 ساله و صنعت تولید داروهای شیمیایی (ورود مواد اولیه و فرموله و آماده سازی كردن آن) قدمتی 55 ساله دارد كه هیچ كدام از كشورهای منطقه دارای چنین سابقه ارزشمندی نیستند. اما متوسط عمر ماشین‌آلات صنعت داروسازی دنیا 10 تا 15 سال و در ایران 20 تا 30 سال است كه این خود عامل مخربی برای كیفیت و رقابت‌پذیری صنعت داروسازی كشور محسوب می‌شود.
فرسودگی زیرساخت‌های صنعت دارو، كمبود نیروی انسانی متخصص، نبود ساز و كار مناسب برای قیمت‌گذاری داروهای تولید داخل، كمبود قدرت رقابت صنعت داروسازی ایران با صنایع داروسازی روز دنیا و منطقه، عمر بالاتر ماشین‌آلات صنعت داروسازی ایران در مقایسه با دنیا و ... از جمله مواردی است كه به عنوان چالش‌های صنعت داروسازی ایران از آنها یاد می شود و ضمن آن تاكید می‌گردد كه صنعت داروسازی، نباید در محدودیت نظارت‌های دولتی، محصور و راه توسعه بر آن بسته بماند.
متاسفانه صنعت دارو در ایران در سال‌های متمادی فرصت بازسازی و نوسازی خود را نیافته و قدرت رقابت این صنعت با صنایع داروسازی روز دنیا و منطقه بسیار پایین است. از سوی دیگر، برنامه‌ریزی مطلوبی در تربیت نیروی انسانی ماهر مورد نیاز صنعت صورت نگرفته كه نتیجه آن كمبود شدید نیروی ماهر متخصص در صنعت، و ضعف شدید و نگران‌كننده ی زیرساخت‌های دستگاهی و ساختمان‌های تولید است.
چنانچه به مقوله بازسازی و نوسازی صنعت داروسازی كشور به عنوان یك ضرورت ملی توجه نشود، نباید انتظار داشت در سال‌های آتی این صنعت ملی و ارزشمند، یارای رقابت با صنایع بزرگ دنیا و ژنریك سازهایی را كه در منطقه در حال شكل گرفتن هستند، داشته باشد.
افق‌های تازه
با تمامی كاستی‌های موجود در صنعت داروسازی كشور، موفقیت‌های چشمگیری نیز در این زمینه طی سال‌های اخیر به‌دست آمده است. ارائه تركیبات جدید داروهایی كه برای نخستین بار از سوی دانشمندان ایرانی تولید و به دنیا عرضه می‌شوند، از یك سو موجبات خودباوری هر چه بیشتر جامعه علمی كشور را فراهم می‌آورد و از دیگر سو، توان بالای دانش و صنعت داروسازی ایران را در جامعه جهانی مطرح می‌كند.
در همین زمینه، در سال 1385 داروی "آیمود" برای نخستین بار در جهان به منظور كمك به درمان "بیماری ایدز"، توسط محققان ایرانی تولید شد. در سال 1386 نیز داروی "آنژی پارس" به منظور درمان "زخم پای دیابتی" به دست پژوهشگران ایرانی به دنیا عرضه شد. واكسن هپاتیت B ،اینترفرون آلفا ،اینترفرون بتا، اریتروپوئیتین، كیت تشخیص HIV و انسولین نمونه‌هایی از فرآورده‌های نوتركیب موجود در كشور است كه در حال حاضر به صورت داخلی تولید می‌شوند. تولید این محصولات كه نیاز به فناوری‌های بسیار پیشرفته دارند، نوید افق‌هایی روشن را برای صنعت داروسازی كشور می‌دهد.
فردایی بهتر
حفظ و ارتقای سلامت همنوعان ثمره دانش، مهارت و تجربه تمامی گروه‌های جامعه پزشكی است.
در این میان داروسازان نقش بسیار مهمی در درمان بیماران به عهده دارند و جامعه داروسازی ایران اسلامی با حضور 12 هزار نفر از سرمایه‌های علمی كشور در كنار سایر اعضای خانواده پزشكی، به خدمت رسانی به مردم مشغولند.
بدون شك سامانه تولید، تامین و توزیع دارو با وجود توان، دانش، مهارت و تجربه فراوان جامعه داروسازی كشور تا رسیدن به وضع مطلوب فاصله بسیار دارد. در این خصوص به پشتوانه دیدگاه‌های جامعه داروسازی كشور می‌توان در زمینه اصلاح ضوابط و قوانین ناكارآمد، رفع محدودیت‌های ناعادلانه، ضعف انحصارات و رعایت عدالت در ارائه فرصت‌ها، پرهیز از مداخلات غیر منطقی در مبانی اقتصادی صنعت داروسازی، بازنگری سیاست‌های سازمان‌های بیمه‌گر در زمینه دارو و اصلاح تعاملات بیمه‌ها با داروسازان، بسترسازی برای استفاده از دانش و توانمندی داروسازان برای ارائه خدمات آموزشی و اطلاع رسانی به بیماران در روند عرضه و مصرف دارو، نظارت موثر بر شبكه تهیه و توزیع دارو، قدم‌های موثری برداشت و به فردایی بهتر امیدوار بود.
علی اخوان بهبهانی - جام جم
*مطالب مرتبط:
زكریای رازی؛ شیمی‌دان بزرگ جهان
استقلال ایران در بیوتكنولوژی دارویی
بخش تغذیه و سلامت تبیان
