نگاه معنوي

اثر هنري پيش از هر چيز داراي معنا است. آن چه به اثر هنري شكل مي‏دهد چيزي جز معنا نيست و آن چه معنا را مجسم مي‏سازد اثر هنري است.

در اثر هنري جهاني پيدا و جهاني پنهان است. ما در رويارويي با آن خود را در حضور معنايي مي‏يابيم كه از وجود هنرمند سرچشمه گرفته است؛ معنايي كه واسطه‏ي اثر هنري در ما ايجاد مي‏شود و معمولاً آن را به صراحت نمي‏توان بيان كرد يا توضيح داد، زيرا دنياي پنهان هنرمند به واسطه‏ي اثر به دنياي پنهان ما راه يافته است، آن چنان كه گويي زمزمه‏اي است از درون هنرمند با درون مخاطب، در حقيقت اثر هنري ما را به مرتبه‏اي از وجود خودمان رهنمون مي‏شود كه بر ما پوشيده است. به جهاني فراتر از روزمرگي تا خويشتن خود را ادراك كنيم و به معنايي فراتر از آدمي پنهان كرده‏اند به كناري مي‏زند و ما را روياروي هستي قرار مي‏دهد تا در آن آينه به آنچه ناديدني است توجه پيدا كنيم.

اثر هنري آينه‏ي وجود ماست، همچنان كه آينه‏ي وجود هنرمند است. به واقع اثر هنري وجود ما را بر خودمان مكشوف مي‏سازد. نگاه ما را تأويل مي‏كند و در وجود ما زنده مي‏شود. گويي نگاه هنرمند به واسطه‏ي خلق اثر در وجود ما چشم باز مي‏كند و ما را و جهان را از نو به ما باز مي‏نمايد آن گونه كه پيش از آن نبوده است. اين است نگاه معنوي.

اثر هنري محل ظهور ناديدني‏هاست. او ما را به درون خود فرا مي‏خواند. در واقع ما را از جهل روزمره‏ي پيرامون به جهان امور باطني مي‏كشاند تا معنايي را كه در خود دارد بر ما عرضه كند. به عبارت ديگر اثر هنري ما را از جهان ظاهر به جهان باطن مي‏برد. هم بدين گونه است كه مخاطب با اثر هنري هم صدا مي‏شود و زمزمه و شعر او را مي‏شنود. همچنان كه هنرمند نيز جهان روزمره خود را فرو مي‏گذارد، از آن جدا مي‏شود، به درون خود فراخوانده مي‏شود تا از نهفت خلوت خويش به جهاني داخل شود كه بازنمون آن چيزي است به نام اثر هنري. با همه مخاطبان ارتباطي يكسان ندارد، بلكه به مثابه منظره‏اي است كه هر كس از افق خود آن را مي‏بيند. در واقع وجود يك ارتباط دروني يا نوعي هم خواني ميان مخاطب و اثر هنري براي درك آن و براي وارد شدن به آنچه جهان فرو بسته‏ي اثر ناميده مي‏شود لازم است، آنچنان كه نسيم سحرگاهي در گذار خود از بوستان، غنچه‏هاي فروبسته را مي‏گشايد و آنچنان كه چشم و گوش را خاصيتي است كه نور و صدا را درمي‏يابند. به اين ترتيب اثر هنري به آن كس كه اهل بشارت است چراغ اشارتي مي‏دهد تا روشنايي را بازيابد و در پرتو آن به ادراكي متعالي از هستي نايل شود، چرا كه اثر هنري روشنايي خود را هم از آن جهان گرفته است.

اما آنچنان كه مي‏دانيم همه‏ي آنچه آثار هنري به معناي عام ناميده مي‏شوند، حامل امر معنوي و جلوه گاه آن نيستند. به ويژه در دوران معاصر كه براساس ديدگاه‏هاي انسان مدارانه و سنت گريز، امر معنوي در پس پرده‏هاي غفلت پنهان مانده است آيا هنر به معناي جديد، آن گونه كه در اشكال بسيار متنوع عصر ما ظاهر شده است و مي‏تواند پرده‏هاي غفلت از امر متعالي را از نگاه ما بزدايد و ما را به جهاني معنوي رهنمون باشد؟

به نظر نمي‏رسد كه فاصله‏ي ميان انسان و امر متعالي به نسبت گذشت زمان بيش و كم شود، زيرا ميان عاشق و معشوق هيچ حايل نيست. اما مي‏توان تصور كرد كه تنوع و گوناگوني اشياء و صورت‏ها در جهان عيني مي‏تواند آنچنان ما را به خود مشغول دارد كه اشياء و صورت‏هاي ديگر نه تنها به عنوان نشانه و آيتي از براي كشف حقيقت و جهان غيب بر ما ظاهر نشوند، بلكه به واسطه‏ي آنها امر متعالي از چشم ما پنهان بماند. همين اتفاق مي‏تواند در رابطه‏ي مخاطب با آثار هنري و صورت‏هاي گوناگون و متنوع آن پيش آيد. آيا آثار هنري دوران ما با تنوع، گوناگوني و كيش فرديتي كه از تجارب نفساني هنرمندان در آنها موج مي‏زند، مي‏توانند همچنان پناهي و گريزگاهي براي احساس تعالي جوي انسان معاصر و مخاطبان آثار هنري باشند؟ شايد بتوان گفت گريز از بازنمايي واقعيت و البته گريز از اشياء و صورت‏هاي جهان پيرامون در آثار بي‏شكل و انتزاعي، به نوعي بازتابي است از گريز ناخودآگاه انسان معاصر از هجوم صورت‏ها و حجاب‏هاي بصري. شكي نيست كه قعر اين ظلمات ممكن است به جهان‏هايي از نور منتهي شود، اما درك اين مسئله و گشودن راه چگونه ممكن است؟ در مقابل اين پرسش شايد تنها پاسخ، رسيدن به نگاه معنوي در هنر باشد؛ نگاهي كه از درون شكوفا شود و در صورت‏ها عكس مه رويان بستان خدا بيند و هنرمند و مخاطب اثر هنري را به امر متعالي دلالت كند.

از آنجا كه اثر هنري بدون وجود هنرمند تحقق نمي‏يابد، و چنانچه هنرمند را به عنوان واسطه‏ي ظهور امر معنوي در اثر هنري بدانيم، بي‏شك علاقه و نسبت ميان هنرمند و امر معنوي لازمه‏ي ظهور و معنويت در اثر هنري است. در غير اين صورت امر معنوي چگونه مي‏تواند در كار هنرمند ظاهر شود؟ وقتي از هنرمند سخن به ميان مي‏آيد،منظور همه‏ي مراتب وجودي اوست كه در برگيرنده‏ي قوه‏ي تخيل و ناخودآگاه او نيز مي‏شود.

با چنين گفتاري مي‏توان به اين نتيجه رسيد كه امر معنوي فيضي است از جهان ملكوت كه به واسطه‏ي نسبتي كه با وجود هنرمند پيدا مي‏كند در اثر هنري ظاهر مي‏شود.

يا فرديت از او برداشته شده است تا چيزي از غيب ظاهر شود؛ چيزي از نيستان وجود او از خود تهي مي‏شود تا صدايي از جهان ديگر در او بدمد. وجود او غايب مي‏شود تا امر غيبي ظاهر شود. در واقع نقش هنرمند نسبت به اثر هنري به مثابه سايه است كه حكايت از وجود چيزي مي‏كند اما در عين حال عدم آن را نشان مي‏دهد. هرگز وجود حاضر و غايب شنيده‏اي؟

چنانچه نسبتي ميان هنرمند و امر معنوي نباشد، يا هنرمند به واسطه‏ي حجاب‏هاي نفساني خود از معنويت دور شده باشد، اثر او نيز به همان نسبت از امر معنوي تهي است و نگاه او نگاهي غير معنوي است كه نه تنها مخاطب را به هستي متعالي و حقيقي دلالت نمي‏كند، بلكه حقيقت و معنويت را از او پوشيده مي‏دارد. بنابراين خود ناگفته پيداست كه هنر دوران ما چه اندازه از معنويت تهي شده است و البته نه به كلي، زيرا جهان ما همچنان بر مدار اراده‏ي خداوند مي‏گردد و آسمان همچنان بر سر انسان سايه افكنده و زمين را چونان مادري در آغوش گرفته است. حتي آن گاه كه خورشيد بيفسرد، و زمان از حركت بازايستد، خاك تيره و چشم‏ها از وحشت دريده شود، آيا فرزندان زمين گريز گاهي جز رحمت پروردگار دارند؟ اين چنين است كه در درون انسان همچنان پنجره‏هايي به عالم غيب گشوده مي‏شود، پنجره‏هايي كه رو به آفتاب اشراق دارند. يا رب از ابر هدايت برسان باراني.

در واقع كار هنر در همه‏ي دوران‏ها زدودن حجاب‏هاي غفلت و خرق عادات است تا انسان را از هستي روزمره‏ي خود بر كند و چشمان ظاهر و باطن او را به نگاهي معنوي به جهان فرابخواند. به راستي اگر نباشد نداهاي پنهان و دروني، چگونه هنرمند و مخاطب اثر هنري از جهان روزمره بيرون مي‏شوند؟ و چگونه اثر هنري چشم انسان را بر جهان ديگر كه جز معنا نام ديگري بر آن نمي‏توان گذارد، مي‏گشايد؟ اثر هنري مثل هر شئي يا چيز ديگري در جهان هستي معنا دارد، همچنان كه در خلقت جهان چيزي به عبث آفريده نشده است. چنانچه معنا و نگاه معنوي از اثر هنري گرفته شود، اثر به قالب و صورتي بي‏معنا و تهي تنزل مي‏يابد و به همان نسبت مخاطب را به هاويه‏اي از سرگرداني و هراس پرتاب مي‏كند؛ او را از خويشتن خود دور مي‏سازد، آن قدر كه آرامش و ماواي باطني خود را از دست مي‏دهد، سرگردان و تحقير مي‏شود و چون گوي سرگردان در سراشيبي رها مي‏گردد. نگاه معنوي اما در آثاري كه جلوه گاه معنويت و سلوك هنرمندان است ما را به خود مي‏خواند، به منزلگاهي كه در آن آرامش بيابيم و نقوش و اشياء را آن گونه كه هستند، ببينيم.