پیک رمضان (4)

دعای روز چهارم ماه مبارک رمضان

شرح و تفسیر دعا در پرتو قرآن

خواسته های ما از خداوند متعال در دعای روز چهارم ماه مبارک رمضان عبارتند از:

1. اقامه امر خدا 2.‌ یاد خدا و ذكر3. شكر نعمت‌ها4. ستّار بودن خدا.

در مجال حاضر به تبیین مساله ذکر و یاد الهی به عنوان مهمترین موضوع در دعای امروز از منظر قرآن می پردازیم.

ذکر خدا چیست؟

" ذکر" مطلق توجه و یادکردن نسبت به کسی یا چیزی است. گاهی نیز به معنای یادآوری امری فراموش شده است.

به طور کلی می‌توان ذكر را به جوارحی، زبانی، جلی، خفی و قلبی تقسیم كرد؛ اعم از اینکه لفظی باشد یا معنوی، پس از فراموشى باشد و یا بدون فراموشى.

مصادیق ذکر در قرآن

در قرآن كریم «ذكر» تنها به معنی یادآوری كردن و یاد كردن به كار نمی‌رود، بلكه اگر در معانی ایات الهی بیشتر اندیشه كنیم، می‌توانیم به وجوه بیست گانه ذكر، این چنین اشاره كنیم:

1.یاد كردن به زبان: فاذكروا الله كذكركم آباءكم؛پس خداوند را یاد كنید، همچنان كه از پدرانتان یاد می‌كنید ؛(سوره بقره، ایه 200)

2.یاد كردن در دل: ذكروا الله فاستغفروا لذنوبهم؛خدا را یاد كردند، پس برای گناهانشان درخواست آمرزش نمودند ؛(سوره آل عمران، ایه 135)

3. حفظ كردن: واذكروا ما فیه؛و آنچه در آن است، حفظ كنید ؛(سوره بقره، ایه 63)

4.اطاعت و پاداش: فاذكرونی اذكركم؛پس از من پیروی كنید، تا من نیز به شما پاداش دهم ؛ (سوره بقره، ایه 152)

5.نمازهای پنج گانه: فاذا اَمنتم فاذكروا الله؛پس هر گاه امنیت یافتید، خدا را یاد كنید(نماز را بر پای دارید) ؛(سوره بقره، ایه 239)

6.موعظه: وذكّر فانّ الذّكری تنفع المؤمنین؛و موعظه كن كه موعظه(به مؤمنین سود می‌رساند) ؛(سوره ذاریات، ایه 55)

7.بیان: او عجبتم أن جاءكم ذكر من ربكم؛ایا تعجب كردید كه بیانی از سوی پروردگارتان آمد ؛ (سوره اعراف، ایه 69)

8.تعریف كردن: اذكرنی عند ربك؛مرا به نزد اربابت متذكر شو؛از حسن و خوبی‌ها من برایش تعریف كن؛(سوره یوسف، ایه 42)

9.قرآن: و من اعرض عن ذكری؛و هر آن كه از ذكر من (قرآن) روی گرداند… ؛(سوره طه، ایه 124)

10.تورات: فاسئلوا اهل الذّكر؛پس از اهل تورات بپرسند ؛(سوره نحل، ایه 43)

11.خبر: ساتلوا علیكم منه ذكراً؛به زودی، از آن قضیه برایتان خبری می‌آورم ؛(سوره كهف، ایه 83)

12.شرف: و انّه لذكر لك؛و به تحقیق كه این شرافتی برای تو است ؛(سوره زخرف، ایه 44)

13.مسخره كردن: اهذا الذی یذكر ءالهتكم؛ایا این همان كسی است كه خدایان شما را مسخره می‌كند(سوره انبیاء،ایه36)

14.لوح محفوظ: من بعد الذّكر؛پس از لوح محفوظ ؛(سوره انبیا، ایه 105)

15.ثناگویی:  و ذكر الله كثیراً؛و خداوند را بسیار ثنا می‌گوید ؛(سوره احزاب، ایه 21)

16.وحی: فالتالیات ذكرا؛پس فرشتگانی كه وحی را تلاوت می‌كنند ؛(سوره صافات، ایه 3)

17.رسول:  قد انزل الله الیكم ذكراً.رسولاً یتلوا علیكم ایات الله؛به تحقیق، خداوند به سوی شما پیامبری فرستاد كه بر شما ایات او را می‌خواند ؛(سوره طلاق، ایات 10 و 11)

18.نماز: ولذكر الله اكبر؛و به تحقیق كه ذكر خدا(نماز) بالاتر است ؛(سوره عنكبوت، ایه 45)

19.نماز جمعه: فاسعوا إلی ذكر الله؛پس بشتابید به سوی نماز جمعه ؛(سوره جمعه، ایه 9)

20.نماز عصر: عن ذكر ربی؛ازیاد پروردگارم(نماز عصر) ؛(سوره ص، ایه 32)(1)

ناگفته پیداست که در دعای امروز تنها پاره ای از مصادیق ذکر، خواسته و مد نظر ماست مانند: مطلق یاد خداوند که شامل  ذکر قلبی(توجه به خدا یا تفکر روی معارف قرآن)، زبانی(تسبیح)، جوارحی(نمازو..)و لفظی(قرآن).

آثار ذکر:

1. توجه و یاد خداوند نسبت به ذاکر

«فاذكرونى اذكركم...» مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم(بقره، 152)

در اینجا این سوال مطرح است که خداوند چگونه از بندگانش یاد می کند:

از این آیه و آیات دیگر قرآن می توان دریافت که یاد خداوند نسبت به بندگان بر دو گونه است: 1.  ذکر عام(یاد تکوینی خداوند): که همان هدایت گسترده الهی است که همه موجودات را شامل می شود، در نتیجه فیض ذکر عام الهی است که بندگان از نعمتها، عطایا و مواهب بی دریغ او برخوردارند.

2.ذکر خاص(یاد تشریفی خداوند): که تنها به بندگان ذاکر اختصاص دارد، این فیض خاص، منوط به ذکر قبلی از ناحیه بنده است

2. تپش و آرامش دل

تپش و آرامش دل، دو تأثیر متفاوت از ذكر خدا در قلب است. توضیح اینكه یكی از اوصاف مؤمنان حقیقی و راستین این است كه هرگاه نام و یاد خدا مطرح شود قلبهاشان می‌تپد: (إنّما المؤمنون الذین إذا ذكر الله وجلت قلوبهم...* أُولئك هم المؤمنون حقّاً).(انفال4_2) این تپش ممكن است در اوایل امر مضطربانه و بر اثر ترس و در اواخر مشتاقانه و برابر شوق و محبت باشد، بنابراین، اگر نام خدا مطرح شد و چنین حالت و احساسی در قلب پدید نیامد، یعنی نه یاد خدا و نه خوف از جهنم یا شوق به بهشت در آن هیچ اثر نگذارد، این نشان آن است كه صاحب آن حتی در طلیعه ایمان حقیقی نیز نیست.

تأثیر دیگر ذكر خدا در قلب، كه ممكن است پس از مرحله یاد شده باشد، آرامش است: (الذین ءامنوا وتطمئنّ قلوبهم بذكر الله ألا بذكر الله تطمئنّ القلوب).(رعد/28) آیه شریفه با كلمه «ألا» و تقدیم متعلق فعل ـ یعنی تقدیم (بذكر الله) بر (تطمئنّ) ـ كه مفید حصر است، به این مطلب مهم هشدار می‌دهد كه آگاه باشید كه تنها عامل و راه آرامش قلب، یاد خداست. خدای سبحان نفرمود: «تطمئنّ القلوب بذكر الله»، بلكه فرمود: دل فقط به یك چیز می‌آرمد و آن یاد حق است.(2)

پاداش یاد خدا

یاد خدا عبادت و حسنه است و اگر كسی به یاد خدا بود، بر اساس (من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها)(انفال/160) و (من جاء بالحسنة فله خیرٌ منها)(نمل/89)، پاداش چند برابر می‌گیرد.

بر اساس این اصل قرآنی كه هر كس كار خیری كند جزای بهتر می‌گیرد، نه جزای معادل، اینكه خدای سبحان فرمود: (فاذكرونی أذكركم) بدین معنا نیست كه هر اندازه شما به یاد من باشید من نیز همان قدر به یاد شما هستم، زیرا اولاً اگر این معنا مراد باشد، چنین می‌شود: «من جاء بالحسنة فله مثلها»، حال آنكه به یقین، یاد پاداشی خداوند به انسان، بیشتر و قوی‌تر از یاد انسان نسبت به خداوند است.

ثانیاً یاد خدای سبحان همواره كامل‌تر و قوی‌تر از یاد عبد است، چنان‌كه می‌فرماید: (إنّ الصلوة تنهی عن‏الفحشاء والمنكر ولذكر الله أكبر)(عنکبوت/45)؛ یعنی شما با نماز به یاد خدا هستید و خدا هم به یاد شماست؛ اما ذكر خدا نسبت به شما بزرگ‌تر از ذكر شما نسبت به خداست.(3)

خداوند به حرمت این ساعات و لحظات پرفیض، ترنم ذکر خودت را بر لبهای ما جاری و حلاوت آن را در دلهای ما افزون و و دوام آن را در طول حیات ما تضمین بفرما. آمین یا رب العالمین!

پی‌نوشت‌ها______________

1. مجله بشارت

2. تفسیر تسنیم، ج7

3. همان

 گروه دین و اندیشه تبیان _شکوری