آشنایی با کتابهای درسی حوزههای علمیه
کتابهای متداول درسی در حوزههای علمیه شیعه در طی زمانهای مختلف با یکدیگر متفاوت بوده و در هر دوره و زمانی کتابهای خاصی تدریس میشده است. البته علوم و مباحثی که در سالهای مختلف تحصیل در حوزه در نظر گرفته میشده، غالبا یکی بوده و جز موارد اندکی تغییر نیافته است. اما کتابهایی که در هر زمینه از علوم جهت تحصیل انتخاب میشدهاند متفاوت بوده، تا اینکه سرانجام این کتابها در قرن سیزدهم هجری به صورت یکدست و یکنواخت درآمد. و این ترکیب تا مدت زیادی ادامه داشت تا اینکه در سالهای اخیر مرکز مدیریتحوزه علمیه قم با الهام از فرمایشات رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران در صدد تغییر و تحول نظام آموزشی حوزه، خصوصا اصلاح متون درسی حوزه برآمد و در این جهت تغییرات خاصی هم انجام شده است.
تحصیل در حوزها به سه دوره مقدمات، سطح و خارج تقسیم میشود:
دوره مقدمات:
سالهای اولیه طلبگی (اول تا سوم) را سالهای مقدمات و دروس مربوط به این دوره را دروس مقدمات مینامند، طلاب در این سالها بیشتر به علوم صرف و نحو و معانی و بیان و منطق میپردازند و از این طریق برای فهم و فقه و اصول، قرآن و حدیث و ورود به مراحل سطح و خارج آماده میشوند.
دوره سطح:
دوره سطح معمولا به پایههای چهارم تا دهم گفته میشود که خود نیز به دو قسمتسطح یک و دو تقسیم میشود در این مرحله طلاب به تفصیل با همه مباحث فقهی و اصولی آشنا شده و یک دوره کامل فقه و نیمه استدلالی را میگذارنند کتابهایی که برای این مرحله از تحصیل طلاب نوشته شدهاند، حاصل تلاش فقها و متخصصان علوم فقه و اصول است که با الهام از مکتب غنی اهل بیت مبانی استوار و ژرف فقهی، اصولی، کلاس و فلسفی را به یادگار گذاشتهاند.
علوم قرآن، تفسیر، و حدیث و کلام از جمله مباحث دیگری است که در این مرحله تدریس میشوند.
دوره خارج:
این مرحله معوملا بعد از گذاراندن حداقل ده سال تحصیلی در حوزه است طلاب در این مرحله به شکل عمیق و گسترده و به صورت کاملا استدلالی مباحث فقه و اصول را مورد بحث قرار داده و پایههای علمی خود را در جهت نیل به قله رفیع اجتهاد پرورش میدهند.
تفصیل کتابها در سه مرحله تحصیل در حوزه به شرح زیر است:
کتابهای درسی در علم صرف
کتابهای درسی در علم نحو
کتابهای درسی در علوم بلاغی
کتابهای درسی در علم منطق
کتابهای درسی در علم کلام
کتابهای درسی در علم فلسفه اسلامی
کتابهای درسی در علم عرفان اسلامی
کتابهای درسی در علم هئیت و ریاضیات
کتابهای درسی در علم اصول
کتابهای درسی در علم فقه
کتابهای درسی در درس خارج
علم صرف
نام کتاب: الامثله و شرح الامثله
مؤلف: میر سید شریف جرجانی
توضیحات: این کتاب به زبان فارسی و در ضمن مجموعه جامع المقدمات است و از دیرباز در حوزههای علمیه شیعه جزو متون درسی بوده است.
نام کتاب: صرف میر
مؤلف: میر سید شریف جرجانی
توضیحات: این کتاب به زبان فارسی و در ضمن مجموعه جامع المقدمات است تاکنون جزو متون درسی حوزه علمیه بوده ولی در حال حاضر کتابهای دیگری مثل صرف ساده و مبادیء العربیه جایگزین آن شدهاند.
نام کتاب: التصریف
مؤلف: عبدالوهاب بن عباد الدین زنجانی شافعی
توضیحات: کتاب تصریف و شرح آن در ضمن مجموعه جامع المقدمات است که از دیرباز جزو کتب درسی طلاب علوم دینی بوده است.
نام کتاب: صرف ساده
مؤلف: سید محمد رضا طباطبایی
توضیحات: در دو بخش فعل و اسم تدوین شده که بخش اول فارسی و بخش دوم آن عربی است. در سال 1352 شمسی به چاپ رسید که تاکنون بش از 40 بار چاپ شده و از متونی است که در همه حوزهها تدریس میشود.
نام کتاب: مبادیء العربیه
مؤلف: رشید خوری شرتوتی
توضیحات: در بیستسال اخیر و در بعضی از مدارس علمیه جزو متون درسی است.
نام کتاب: شرح التصریف
مؤلف: ملا سعد تفتازانی
توضیحات: در گذشته جزو متون درسی حوزههای علمیه بوده است.
نام کتاب: شرح النظام
مؤلف: حسین بن محمد حسین قمی
توضیحات: در گذشته جزو متون درسی حوزههای علمیه بوده است.
علم نحو
نام کتاب: العوامل فی النحو
مؤلف: ملا محسن محمد طاهر قزوینی
توضیحات: این کتاب در ضمن مجموعه جامع المقدمات است که در گذشته جزو کتب درسی حوزهها به شمار میرفته است
نام کتاب: شرح العوامل فی النحو
مؤلف: عبد القاهر جرجانی
توضیحات: در گذشته و حال جزو کتابهای درسی حوزههای بود و در اولین سال تحصیلی در حوزه تدریس میشود.
نام کتاب: الهدایة فی النحو
مؤلف: عبد الجلیل غزنوی
توضیحات: این کتاب نیز در گذشته در حال در اولین سال تحصیلی در حوزه تدریس میشود.
نام کتاب: الانموذج
مؤلف: زمخشری
توضیحات: این کتاب نیز در گذشته جزو متون درسی حوزهها بوده ولی اکنون فقط بعضی از طلاب به دلخواه آن را فرا میگیرند.
نام کتاب: مبادیء العربیه
مؤلف: رشید خوری شرتوتی
توضیحات: این کتاب در بیستسال اخیر جزو متون درسی بعضی از حوزهها قرار گرفته و علاوه بر آن در رشتهی ادبیات عرب و دانشگاهها نیز تدریس میشود.
نام کتاب: الصمدیه
مؤلف: شیخ بهایی
توضیحات: یکی از کتابهای جامع المقدمات است که از زمان تالیف تاکنون در حوزههای علمی تدریس میشود.
نام کتاب: البهجة المرضیة فی شرح الالفیه (سیوطی)
مؤلف: جلال الدین سیوطی
توضیحات: این کتاب مشهور به سیوطی است که از دیرباز تاکنون همواره جزو متون اصلی در زمینه ادبیات عرب در حوزههای علمیه بوده و همواره مورد عنایت طلاب مبتدی بوده است.
نام کتاب: مغنی اللبیب
مؤلف: ابن هشام انصاری
توضیحات: این کتاب در هشتباب تنظیم شده است که در حوزههای ایران فقط باب اول و چهارم آن خوانده میشد در حال حاضر کتابهای دیگری که معوملا تلخیص مغنی البیب هستند به جای آن خوانده میشوند.
نام کتاب: شرح ابن عقیل
مؤلف: عبدالله بن عقیل
توضیحات: این کتاب یکی از شرحهای الفیه این مالک است که در بعضی از مراکز حوزوی به جای سیوطی خوانده میشود.
نام کتاب: قطر الندی و بل السدی
مؤلف: ابن هشام انصاری
توضیحات: این کتاب از جمله متون است که از دیرباز در بعضی از حوزههای علمیه شیعه تدریس میشود و هم اکنون نیز در بعضی از حوزههای عربزبان آموزش داده میشود.
علوم بلاغی
نام کتاب: تلخیص المفتاح
مؤلف: خطیب قزوینی
توضیحات: از تالیف آن بیش از هفت قرن میگذرد و در حوزههای اهل سنتبه عنوان اولین متن درسی در علوم بلاغت است در گذشته این کتاب جزو متون درسی حوزههای تشیع هم بوده است.
نام کتاب: مختصر المعانی
مؤلف: مسعود بن عمر تفتازانی
توضیحات: این کتاب شرح مختصری بر تلخیص المفتاح خطیب قزوینی است که در سه فن معانی، بیان و بدیع تدوین شده است و از گذشته تاکنون در حوزههای علمیه شیعه جزو متون اصلی محسوب میشود.
نام کتاب: کتاب الملول
مؤلف: مسعود بن عمر تفتازانی
توضیحات: در این کتاب مباحث مطالب علوم بلاغت همراه با تجزیه و تحلیل و مثالهای بیشتری آورده شده است. در گذشته از متون درسی حوزه بوده ولی اکنون به عنوان کتابی مرجع شناخته میشود و تنها کسانی که در زمینه علوم بلاغی به نحو تخصصی تحقیق میکنند از آن استفاده میکنند.
نام کتاب: جواهر البلاغه
مؤلف: سید احمد الهاشمی
توضیحات: این کتاب که به شکل مدون و منظم همراه با تمارین و اشعار عرب به عنوان شاهد مثال، تهیه شده است در سالهای اخیر جایگزین مختصر المعانی شده و به عنوان متن اصلی در علم بلاغت، تدریس میشود.
علم منطق
نام کتاب: الکبری فی المنطق
مؤلف: میر سید شریف جرجانی
توضیحات: این کتاب در عین اختصار تقریبا تمام عناوین علم منطق را مورد بحث قرار داده است و از دیرباز در حوزههای علمیه تشیع به عنوان اولین کتاب در علم منطق تدریس میشده است.
نام کتاب: حاشیه ملا عبد الله یزدی
مؤلف: ملا عبد الله بن شهاب الدین یزدی
توضیحات: این کتاب شرح تهذیب المنطق تفتازانی است و مدت زمان طولانی از جمله متون با ارزش و مورد عنایتحوزههای شیعی و اکثر حوزههای شافعی بوده است امروزه با رواج کتاب المنطق یا تلخیص آن، را از رونق این کتاب کاسته شده است.
نام کتاب: شمسیه و شرح شمسیه
مؤلف: متن/ علی بن عمر بن علی شافعی. شرح/ قطب الدین رازی
توضیحات: شرح شمسیه در روزگاران پیشین جزو کتب درسی حوزههای شیعه و سنی بوده است ولی حدودا از چهل سال پیش، از حوزه درسی خارج شده و امروز کاملا مهجور است.
نام کتاب: اللئالی المنتظمه (شرح منظومه سبزواری)
مؤلف: سبزواری
توضیحات: این کتاب شرح منظومه حکیم ملا هادی سبزواری است که از زمان خود مؤلف جزو متون درسی طلاب علوم دینی بوده. و تا سالهای اخیر تدریس میشد اما امروزه این کتاب از حوزه درس و تدریس خارج شده است.
نام کتاب: منطق اشارات شفا
مؤلف: ابو علی سینا
توضیحات: این دو کتاب در روزگاران پیشین جزو متون درسی حوزهها بود ولی امروزه به عنوان کتاب درسی شناخته نمیشوند.
نام کتاب: المنطق
مؤلف: محمدرضا المظفر
توضیحات: از ابتدای تالیف تاکنون در حوزههای علمیه شیعه تدریس و کم کم جایگزین حاشیه ملا عبدالله شد. اخیرا به جای المنطق، کتاب تلخیص المنطق که خلاصه آن است تدریس میشود.
علم کلام
نام کتاب: شرح باب حادی عشر
مؤلف: مقداد بن عبدالله سیوری
توضیحات: این کتاب سالیان متمادی جزو متون درسی حوزههای علمیه تشیع بوده و معمولا در دومین یا سومین سال تحصیل در حوزه تدریس میشده است، ولی اکنون از برنامه درسی علوم حوزوی خارج شده است.
نام کتاب: عقائد الامامیه
مؤلف: شیخ محمدرضا المظفر
توضیحات: اکنون این کتاب خوانده نمیشود بلکه شرح آن در سالهای چهارم و پنجم حوزه تدریس میشود.
نام کتاب: کشف المراد فی شرح تجوید الاعتقاد
مؤلف: علامه حلی
توضیحات: شرح تجرید از کتابهای ارزشمند کلامی است که در گذشته نه چندان دور برای طلاب تدریس میشده ولی امروزه کتابهای دیگری جایگزین آن شدهاند.
نام کتاب: بدایة المعارف
مؤلف: سید محسن خرازی
توضیحات: این کتاب که شرح عقائد الامامیه است در سالهای اخیر از جمله متون اصلی دوره سطح یک در حوزه است که جایگزین شرح باب هادی عشر و شرح تجرید شده است.
منبع حوزه نت
تنظیم برای تبیان حسن رضایی گروه حوزه علمیه