نیت کن و ثواب ببر!
نقش نیت درعبادات
اشاره
نقش نیت در عبادات در فرهنگ اسلامى، نیت نقش تعیینكنندهاى در ارزش اعمال انسان ایفا مىكند.اما اینكه سر این مطلب چیست، بخشى به فلسفه اخلاق و بخشى به حوزههاى دیگر مربوط مىشود.از آنجا كه طرح بحثهاى گسترده و فنى در این مقال نمىگنجد، به اجمال به برخى آثار نیت اشاره مىشود.
شیعه و سنى حدیثشریفى از پیامبراكرم صلى الله علیه وآله نقل كردهاند كه آنحضرت فرمودند: «انماالاعمال بالنیات و لكل امرىء ما نوى»1 ; ارزش كارها به نیت است و هر كس متناسب با نیتخود بهره خواهد برد.البته، منظور از نیت این نیست كه انسان انگیزه خود را از انجام اعمال به زبان یا ذهن بیاورد و مثلا بگوید: من این كار را براى خدا انجام مىدهم، بلكه منظور این است كه انگیزه واقعى انسان از انجام عمل، رضاى خدا و یا رسیدن به پاداشهاى اخروى و یا دست كم، نجات از عذاب الهى باشد.براى روشن شدن مطلبى به این مثال توجه كنید: شخص میلیاردرى كه تمام ثروتش و یا بخش عمدهاى از آن را صرف امور - به اصطلاح - عام المنفعه از قبیل: ساختن مدرسه، بیمارستان، پل و مانند آن كرده است، اگر نیتش از انجام این كارها صرفا این باشد كه مورد تشویق و تمجید مردم قرار گیرد، طبق حدیثشریفى كه بیان شد، مزدش را دریافت كرده است.
براساس فلسفه اخلاق اسلامى، ارزش عملى كه در آن نیتخدایى وجود نداشته باشد، در حد صفر است و اگر چنانچه عبادت واجبى با انگیزه خودنمایى انجام شود، ارزش آن زیر صفر است; زیرا علاوه بر اینكه، اصل عبادت باطل است، عذاب اخروى هم به دنبال دارد.این مساله با فرهنگ عمومى مردم دنیا، به ویژه غیرمسلمانها، تناسب و سازگارى ندارد.به بیان دیگر، آنها نمىتوانند این مطلب را بپذیرند كه خدمات فراوان یك شخص به مردم جامعه، به صرف اینكه انگیزه الهى در كار نبوده است، هیچ و پوچ انگاشته شود.
از نظر آموزههاى دینى اگر فردى براى كسب محبوبیت در اجتماع، خدمتى انجام دهد، مثلا براى پیروزى در انتخابات وكسبراى بیشتر، مبالغ هنگفتى را صرف امور - بهاصطلاح - عامالمنفعه نماید و مردم نیز به این واسطه به او راى بدهند، در واقع، پاداش خود را دریافت نموده و چیزى از خدا طلبكار نمىباشد.
در نظام ارزشى اسلام، چیزى داراى ارزش است كه در روح انسان اثر خوبى برجاى گذارد.ظهور این حالت در آخرت به صورت نعمتهاى بهشتى و یا سایر نعمتهاى اخروى خواهد بود.
بنابراین، رابطه بین انسان و خدا و یا رابطه انسان با نعمتهاى بهشتى، همان اثرى است كه در روح انسان باقى
مىماند.پس اگر سؤال شود كه - مثلا - خرج كردن پول در دنیا و یا كشیدن دست نوازش بر سر كودكى یتیم چه ربطى به آخرت دارد، در پاسخ باید گفت: آن چیزى كه موجب ارتباط انسان با خدا مىشود، قلب است و آنچه كه در دل مىگذرد; از آنجا كه خدا جسم نیست، جسم نمىتواند با او ارتباط برقرار كند.
از طریق قلب است كه انسان با خدا مرتبط مىشود و چیزى را از او دریافت مىكند.اگر این اثر، یك اثر نورانى كمالى باشد، موجب مىشود كه خداى متعال در عالم آخرت آنها را به صورت نعمتهاى عظیم اخروى ظاهر نماید.در حقیقت، آنها نتیجه همان اعمالى است كه انسان در دنیا انجام داده است.
پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله فرمودند: وقتى شما جمله «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» را بر زبان جارى مىسازید، در واقع، با این كار دارید درختى را براى خود در بهشت مىكارید و یا كسانى كه مبادرت به خوردن مال یتیم مىكنند، در واقع دارند آتش تناول مىكنند: «ان الذین یاكلون اموال الیتامى ظلما انما یاكلون فى بطونهم نارا» (نساء: 10) بنابراین، آنچه به عمل ما ارزش مىبخشد و آن را به خدا و عالم آخرت مرتبط مىسازد، نیت قلبى است. كوچكى، بزرگى ظاهرى اعمال هم نشان دهنده بىارزشى و یا با ارزشى اعمال نیست، به بیان دیگر، ارزش كارها به كمیت آنها نیست. در ظاهر قضیه، هیچ تفاوتى بین - مثلا - خرج كردن پول در راه حلال و مصرف آن در راه حرام وجود ندارد، اما آن چیزى كه موجب جدایى آنها از یكدیگر مىشود، نیت انسان است. انگیزه است كه به اعمال انسان ارزش مىبخشد.
نكته دیگر اینكه، عبادات از لحاظ میزان وابستگى به نیت در یك حد نیستند، میان آنها تفاوت وجود دارد. براى مثال، شخصى كه براى خودنمایى نماز مىخواند، فقط ممكن است مورد تشویق افراد مؤمن و نمازخوان قرار گیرد، اشخاصى كه به نماز اهمیت نمىدهند هرگز او را تشویق نمىكنند.
آن چیزى كه در اینجا موجب مىشود تا انسان ریا كند، جذب قلوب مؤمنان است. اما در امور عامالمنفعه مثل، ساختن مدرسه و بیمارستان و مانند آنها، هم مسلمان و هم غیر مسلمان استقبال مىكند. بنابراین، زمینه خودنمایى و ریا در پول خرج كردن بیشتر است تا در نماز خواندن.
كمتر كسى است كه براى نماز خواندن به شخصى راى بدهد، اما اگر كسى پول خرج كند، احتمال اینكه افراد بیشترى به او راى بدهند وجود دارد. از اینرو، انگیزه افراد در عبادات فردى و عبادتهایى كه نفعى براى مردم دارد، متفاوت است.
حضرت آیت الله محمدتقى مصباح یزدی
تنظیم برای تبیان: گروه دین و اندیشه – حسین عسگری
1. بحارالانوار ، ج70، ص 210، روایت 32، باب 53