قرآن امام یا مصحف عثمانی

قرآن كاتبانی داشت كه وقت نزول، یا حاضر بودند و یا برای كتابت آن فراخوانده می‌شدند؛ تا در حضور پیغمبر اكرم (ص) و با القای شفاهی ایشان كه به ترتیل- یعنی شمرده و بی شتاب - خوانده می شد، آن را بنویسند.

به ندرت قرآن را بر روی كاغذ و غالباً به دلیل كمبود آن بر روی تخته پاره‌ها، استخوان های پهن، پوست ها و لوح های سنگی می‌نوشتند. تنظیم سوره‌ ها و نظم آیات به دستور پیغمبر اكرم (ص) بود. نام سوره‌ ها را پیامبر خود معین می‌كرد.

صندوق یا محفظه‌ای برای نگهداری پاره های قرآن مكتوب نبود؛ بلكه این مجموعه زیر بالش حضرت كه - كیسه‌ای پر از كاه بود- نگهداری می شد.

نظم آیات قرآن از حیث تقدم و تأخر، بر اوقات نزول وحی، منطبق نبود و پس از پیامبر(ص) كسی جز علی(ع) تقدیم و تأخیر زمانی آیات را نمی دانست.

سوای از كاتبان وحی، گروه‌های بسیاری از صحابه نیز بخش هایی از قرآن را در حافظه داشتند. چون هفتاد تن از این حفّاظ و قرّاء، در بئر معونه شهید شده بودند، بیم آن می‌رفت كه اگر قرآن همانند كتابی محفوظ در میان دو جلد، فراهم نشود، ضایعاتی به بار آید. پس از رحلت پیغمبر اكرم (ص)، خلیفه اول، به فكر انجام این كار افتاد؛ لذا محور كار را زید بن ثابت قرار داد.

زید در آغاز از دست زدن به این كار مهم، ابا داشت، به این گمان كه فرا هم ساختن قرآن بدعت است. خلیفه بر اساس سیاستی كه بر مبنای دور نگه داشتن علی (ع) و خاندان پیغمبر (ص) از صحنه استوار بود، امیرالمؤمنین (ع) را برای انجام این مهم دعوت نكرد.

برای ثبت هر آیه از روی همان فیش های مكتوب در زمان پیغمبر (ص) می نوشتند؛ اما جهت اطمینان یافتن افكار عمومی، برای ثبت هر آیه می‌بایست دو شاهد بر استماع آن از پیغمبر(ص) گواهی می‌داد. به هر حال این نسخه قرآن پس از جمع و تدوین، تا چندین سال در خانه حفصه، همسر پیغمبر(ص)، حفظ و نگهداری می‌شد.

چون فتوحات اسلام گسترش یافت، حذیفه بن یمان، صحابی پیغمبر در ارمنستان، متوجه شد كه اختلاف قرائات تا جایی رسیده كه دیگر خطرناك است، پس با شتاب خود را به مدینه رساند و به عثمان خلیفه سوم، هشدار داد تا در اسرع وقت این آسیب را مهار كند و از این همه اختلاف در قرائت جلوگیری به عمل آورد.

عثما ن قبول كرد و چند تن از صحابه را با زید بن ثابت برای این كار مأمور ساخت. مصحف موجود در نزد حفصه و دیگر نسخه‌های شخصی را فراهم آوردند؛ البته بعضی نیز مانند ابن مسعود از دادن نسخه خود سر باز زدند. در مجموع با مطابقت مصحف موجود و شهادت شهود و اطلاعات به دست آمده، «قرآن امام» یا «مصحف عثمانی» را جمع و نامگذاری و پنج نسخه از آن استنساخ نمودند و چون آن نسخه‌ها فاقد اعراب و به روایتی نقطه بودند و در آنها بعضی اختلاف قرائات به صورت نسخه بدل ثبت شده بود، برای جبران به همراه هر نسخه، یك قاری آشنا به قرائت صحیح، به شهرهای بزرگ اسلامی یعنی: شام، كوفه، مصر، یمن، مكه و مدینه اعزام و باقی نسخ متفرق را آتش زدند تا منشأ اختلاف نشوند.

نویسنده : مرحوم آیت الله سیدعلی كمالی دزفولی