امام سجاد علیه‌السلام و حقوق همسایگان

قسمت دوم

برای مطالعه قسمت اول کلیک کنید.

تحمل اذیت و آزار همسایه

گرچه به فرمایش رسول اكرم صلى الله علیه و آله وسلم از موارد مهم شومى خانه‏ها، همسایه بد مى‏باشد. (8) اما در منابع اسلامى بردبارى نشان دادن در مقابل آزار همسایگان، از نشانه‏هاى ایمان معرفى شده است و امام على علیه السلام مى‏فرماید: «هر كس ناروایى همسایگان را تحمل كند، نیكى را تكمیل نموده است.» (9) امام سجاد علیه السلام فرموده‏اند: «رسول اكرم صلى الله علیه و آله وسلم فرمود: من و پیامبران قبل از من پیوسته گرفتار كسانى بودیم كه ما را اذیت مى‏كردند.» (10)

در سیره آن حضرت آمده است كه اگرچه پیامبر صلى الله علیه و آله با اذیت و آزار همسایگان مواجه بود اما آن وجود مبارك با كرامتى فوق‏العاده در برابر این فشارها مقاومت نموده و شكیبایى نشان داد.

رفتار امام چهارم با دشمنان و كینه توزان با گذشت، نیكى، بخشش و احسان توام بوده است:

اسماعیل‏بن هشام مخزومى - والى مدینه - در اذیت و آزار امام چهارم بسیار مصر بود. این فرماندار كه از سوى امویان به چنین سمتى برگزیده شده بود، در همسایگى امام سجاد علیه السلام سكونت داشت كه حق جوار را نادیده گرفته، به نحوى كه تمامى اهل محل از رفتارهاى منفى وى به ستوه آمده بودند موقعى كه ولید بن عبدالملك روى كار آمد، به دلیل اختلافاتى كه پیش از رسیدن به قدرت با فرزند هشام داشت، او را از ولایت مدینه بركنار نمود و در سخنانى به مذمتش پرداخت و به مردم اعلام نمود: هركس حقى دارد، از او بازپس گیرد. حتى دستور داد او را در ملا عام نگاه دارند تا همسایگان به تلافى اذیت‏هایى كه از این فرماندار دیده‏اند، او را آزار دهند.

ابن هشام بیش از همه كس از امام زین‏العابدین علیه السلام - به دلیل عداوتى كه با آن حضرت داشت - نگران بود و مى‏گفت: من از هیچ كس جز على‏بن الحسین نمى‏ترسم زیرا وى مرد صالحى است و خلیفه حرف او را درباره خلاف‏هاى من مى‏پذیرد.

هنگامى كه درپشت دیوار كاخ مروان قرار گرفته بود، امام چهارم همراه گروهى از اصحاب و یارانش بر او گذشت اما نه خود متعرض اسماعیل‏بن هشام گردید و نه اجازه داد یارانش بر او اعتراض كنند. حتى دستور داد كسى حق ندارد كلمه‏اى خشن و تند نسبت‏به این فرماندار بركنار شده به زبان جارى سازد. امام با او ملاقت نمود و با سیماى گشاده با وى روبه‏رو گردید و پیشنهاد كرد تا در مدت گرفتاریش در خصوص رفع حوائجش او را یارى دهد; حضرت خطاب به وى فرمود: «خداى تو را عافیت دهد. من از آنچه برایت روى داده ناراحتم، آنچه دوست دارى از ما بخواه.» اسماعیل‏بن هشام از مشاهده این همه كرامت و محبت، پریشان گردید و بسیار خجالت كشید و با شگفتى و حیرت عرض كرد: الله اعلم حیث‏یجعل رسالته; خداوند بهتر مى‏داند كه رسالت‏خود را در كجا قرار دهد و به كسى كه اراده‏اش تعلق گرفته است تفویض كند و بسپارد.(11)

احسان به همسایگان

از آنجا كه از هر طرف خانه تا چهل منزل همسایه آدمى تلقى مى‏گردد، امام سجاد علیه السلام اغلب اهل مدینه را همسایه خود مى‏دانست و نیمه شب راهى خانه‏هاى آنان مى‏گردید و هر آنچه لازم داشتند، در اختیارشان قرار مى‏داد و قرضشان را مى‏پرداخت.

در صد و هفتمین سوره قرآن (ماعون)، آیه هفتم چنین مى‏خوانیم: «و یمنعون الماعون‏»، منظور از ماعون (از ریشه معن) اشیاء جزئى و لوازمى عادى است كه معمولا همسایگان به عنوان قرض یا تملك از یكدیگر مى‏گیرند. رسول اكرم صلى الله علیه و آله وسلم فرموده‏اند: «هر كس از همسایه‏اش ماعون (لوازم مورد احتیاج او) را منع كند و به عاریه ندهد، روز قیامت‏خداوند وى را از خیر محروم مى‏كند و او را به خودش وا مى‏گذارد. پس چه حال بدى خواهد داشت.» (12) امتناع از دادن چنین امكاناتى، عواقبى ناگوار در همین دنیا نیز خواهد داشت و بنا به فرمایش امام زین‏العابدین علیه السلام یكى از گناهانى كه موجب خشكسالى مى‏گردد، قرض ندادن اثاث و لوازم به افراد همسایه است. (13)

امام على‏بن الحسین علیهما السلام مى‏فرماید: «به درستى كه نیازهاى مردم به شما، از نعمت‏هاى الهى است; از روى آوردن حاجتمندان به سویتان، احساس ملال و ناراحتى نكنید.» (14)

امام سجاد علیه السلام از رد نمودن محرومان به شدت نهى مى‏فرمود. سعید بن مسیب روایت كرده است:

روزى خدمت امام زین‏العابدین علیه السلام شرفیاب بودم، سائلى در زد. امام فرمود: «او را دست‏خالى رد نكنید.» (15)

روز جمعه‏اى حضرت، كنیزى را كه سكینه نام داشت، فراخواند و به وى فرمود: «نباید محرومى از در خانه من عبور كند مگر آن كه او را اطعام نمایید، آخر امروز جمعه است!» ابوحمزه ثمالى كه این ماجرا را نقل كرده است، مى‏گوید: عرض كردم اى مولاى من! همه آنان استحقاق ندارند. امام فرمود: «از آن خوف دارم كه بعضى از افراد سائل مستحق باشند و ما او را غذا ندهیم و دست رد برسینه‏اش بزنیم و در نتیجه آنچه بر یعقوب و اهل بیت او نازل گردید، بر ما هم فرود آید. به آنها اطعام كنید.» (16)

به راستى محروم نمودن فقیر محتاج و كمك نكردن به او، از جمله عوامل زوال نعمت و فرا رسیدن خشم خداست. در روایتى چنین مى‏خوانیم:

چون بنیامین از پیش حضرت یعقوب رفت، آن پیامبرخدا ندا كرد: پروردگارا! مرا رحم نمى‏فرمایى، دو نور چشم و دو فرزندم را از من گرفتى. خداوند به وى وحى نمود: یاد آور زمانى را كه گوسفندى ذبح كردى و آن را بریان نمودى و خوردى و آن همسایه روزه‏دار خویش را از آن محروم كردى و او با حالت گرسنه در بستر خود خوابید. (17)

در روایت دیگرى آمده است: یعقوب بعد از این ابتلا، همیشه از منزلش هر چاشتگاه تا یك فرسنگى فریاد مى‏زد: هر كس صبحانه خواهد، به خانه من بیاید. و در شامگاه هم فریاد مى‏زد: كسى كه شام مى‏خواهد، به خانه من وارد شود. و نیز ندا مى‏داد: اى همسایگان! بیایید با من هم‏غذا شوید. (18)

رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم فرموده‏اند: «به من ایمان نیاورده است كسى كه جامه‏اى داشته باشد و همسایه‏اش از آن محروم باشد.» (19) چهارمین فروغ امامت نیز هشدار داده‏اند: «اگر فردى بیش از نیاز خود پوشاك داشته باشد و بداند كسانى در همسایگى او هستند كه به آن نیاز دارند و به آنان ندهد، خداوند وى را در آتش جهنم خواهد افكند.» (20)

امام سجاد در سیره عملى بخشنده‏تر از همه مردم عصر خویش بود و نسبت‏به فقیران و مستمندان توجه ویژه مبذول مى‏داشت. حضرت از لباس‏هایى كه خود برتن مى‏نمود، به محرومان صدقه مى‏داد. در زمستان لباس خز برتن مى‏نمود اما تابستان كه فرا مى‏رسید، یا آن را به فقیران اهداء مى‏نمود و یا مى‏فروخت و پولش را به آنان مى‏داد و بارها مى‏فرمود: «از پروردگار خویش خجالت مى‏كشم از پول لباسى ارتزاق كنم كه با آن جامه، خداوند را عبادت كرده‏ام.» (21)

محبوب‏ترین چیز از نظر امام «صدقه پنهانى‏» بود، بارها در ظلمت‏شب از خانه بیرون مى‏آمد و در محلات مدینه هدایا و عطایاى خویش را به مستمندان مى‏رسانید، در حالى كه صورتش پوشیده بود. اهل محل و فقیران به این وضع عادت كرده بودند، از این رو بر در خانه‏هاى خویش مى‏ایستادند و چون امام را مشاهده مى‏نمودند، خوشحال مى‏شدند و به یكدیگر مژده مى‏دادند. ابن عایشه مى‏گوید از مردم مدینه شنیدم: «صدقه نهانى از ما قطع نشد مگر وقتى كه على‏بن الحسین علیهما السلام از دنیا رفت.» گروهى از مردم این شهر از همین راه روزگار مى‏گذرانیدند و نمى‏دانستند چه كسى وسایل زندگى آنان را فراهم مى‏كند. (22)

امام سجاد علیه السلام همه روزه در مدینه اطعام عمومى مى‏نمود و هنگام ظهر در منزل خویش بار عام مى‏داد و صد خانوار را به طور پنهانى اداره مى‏نمود كه هر خانوار، خود شامل چندین نفر بودند. براى مستمندان محل سكونت‏خویش (مدینه) احترام قائل بود و هرگاه به محرومى چیزى مى‏داد، آن را مى‏بوسید تا اثر ذلت و نیازمندى را در او احساس نكند. بر سر سفره امام علیه السلام یتیمان، بیچارگان، از كار افتادگان و مستمندانى كه هیچ راهى براى ادامه زندگى نداشتند، حضور مى‏یافتند. و خود شخصا به دست مبارك از آنان پذیرایى مى‏نمود و تا آنجا حال فقرا را مراعات مى‏نمود كه راضى‏نبود محصول نخل‏ها را شب هنگام كه آنان حضور نداشتند، جمع آورى كند تا مبادا از خرماهاى این درختان محروم بمانند. (23)

همسایه در دعاهاى امام علیه السلام

در فقره 21 از دعاى شانزدهم صحیفه سجادیه، امام سجاد علیه السلام خداوند را ستایش مى‏نماید كه چه زشتى‏هاى بسیارى از گناهان را بر دیده‏هاى همسایگان آشكار نگردانید. در فرازى از دعاى سى و دوم نیز به این موضوع اشاره شده است. (24)

دعاى بیست و ششم به همسایگان و دوستان اختصاص دارد. در نخستین فراز این دعا آمده است:

اللهم صل على محمد و آله و تولنى فى جیرانى و مولى العارفین بحقنا والمنابذین لاعدائنا بافضل ولایتك و وفقهم لاقامة سنتك والاخذ بمحاسن ادبك فى ارفاق ضعیفهم و سد خلتهم و عیادة مریضهم و هدایة مسترشدهم و ستر عواراتهم و نصرة مظلومهم و حسن مواساتهم بالماعون.

در این مضامین عالى و با طراوت، امام پس از درود فرستادن بر رسول اكرم صلى الله علیه و آله وسلم و آل پاكش در قالب «دعا» نكات مهم اعتقادى، سیاسى، اخلاقى و حقوقى را مطرح مى‏فرمایند:

1. یارى، رعایت و مساعدت همسایگان و دوستانى كه به حق خاندان عترت معرفت دارند و با چنین بصیرتى، محب ائمه و دشمن دشمنان خاندان نبوتند.

2. امام از خداوند مى‏خواهد همسایگان سنت الهى را اقامه نمایند، محاسن اخلاقى و دینى را با عنایت‏به فقرا پیش گیرند و در رفع حوائج آنان، عیادت بیماران و راهنمایى و ارشاد به راه صلاح، بكوشند و حق خیرخواهى و صلاح اندیشى را چون باهم مشورت كنند، به جاى آرند.

دعاى چهل و چهارم را اگرچه حضرت زین‏العابدین علیه السلام هنگام دخول ماه مبارك رمضان بر زبان مقدس خویش جارى نموده و توسط مضامین آن با خداى خویش به راز و نیاز پرداخته‏اند، اما در این قلمرو نیز حضرت همسایگان را فراموش ننموده‏اند و در فرازى از آن فرموده‏اند:

«... [اللهم] و وفقنا فیه لان نصل ارحامنا بالبر و ان نتعاهد جیراننا بالافضال والعطیة; پروردگارا! در این ماه مبارك، ما را به صله رحم و نیكى و احسان در حق ارحام موفق ساز و هم [كرم كن] و توفیق ده كه با همسایه به عطا، فضل و بخشش پردازیم.» (25)

امام در این مضامین نیز پیروان خود را به موضوعى جالب، توجه مى‏دهد: «حسن سلوك با همسایگان‏» و این موضوع نباید به زبان منحصر شود بلكه در رفتار، اعمال و امكانات و استفاده از آنها باید چنین خصوصیتى را بروز دهیم.

درخت دوستى بنشان، كه كام دل ببار آرد                 نهال دشمنى بركن، كه رنج‏بى‏شمار آرد

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

8. حلیة‏المتقین، ص 245. 9. درة‏البیضاء، سید كاظم وفایى همدانى، ص 107. 10. علل الشرایع، ص 26. 11. طبقات، ابن سعد، ج 5، ص 220; تاریخ طبرى، ج 6، ص 536. 12. تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 679; من لایحضره الفقیه، باب المناهى. 13. معانى الاخبار، صدوق، ص 78; الامام زین‏العابدین، مقرم، ص 149. 14. بحارالانوار، علامه مجلسى، ج 74، ص 130. 15. كافى، ج 4، ص 15. 16. دارالسلام، نورى، ج 2، ص 14; الجواهر السنیة فى الاحادیث القدسیه، شیخ حر عاملى، ترجمه زین‏العابدین كاظمى خلخالى، ص 43 و 44.

17. اصول كافى، كتاب العشره، باب حق الجوار، ج 4، ص 491; المخازن، ج 1، ص 145; تفسیر برهان، ج 2، ص 243; وافى، ج 1، ص 350; المحجة البیضاء، ج 3، ص 426 18. وافى، ج 1، ص 35; ذخیرة‏العباد، جزء سوم، ص 53; سیرى در نماز، حسین انصاریان، ص 21. 19. مستدرك الوسایل، ج 2، ص 80; الحیاة، ج 1، ص 237. 20. مجموعه ورام، ج 2، ص 47. 21. ناسخ التواریخ، ج 1، ص 67. 22. بحارالانوار،ج 67،ص 89; الاتحاف بحب الاشراف،ص 49 23. تحلیلى از زندگى امام سجاد علیه السلام، ج 1، ص 128 - 126. 24. الدلیل الى موضوعات الصحیفة السجادیه، محمدحسین مظفر، ص 282. 25. در ترجمه عبارات صحیفه سجادیه از ترجمه مهدى الهى قمشه‏اى و نیز صدرالدین بلاغى استفاده شده است.