آیت الله محمد جواد صافی گلپایگانی
آیت الله صافی در روز 27 شعبان المعظم 1287 (1) یا 1288 ه' ق (2)، در بیت علم و تقوا و فضیلت در گلپایگان دیده به جهان گشود. پدر وی مرحوم آخوند ملا عباس از بزرگان و شخصیتهای مورد احترام مردم - که علاوه بر دانش پژوهی، به تجارت میپرداخت - مادرش زهرا خانم فرزند ملا محمد باقر ادیب گلپایگانی و دایی اش ملا محمد رضا قطب - عالم به علوم غریبه - بودند
وی به اقتضای شوق فطری و اقتفای سیره خانوادگی، از همان آغاز نوجوانی به تحصیل علوم دینی روی آورد. آن فقیه بزرگوار مقدمات و سطوح را نزد پدرش و دیگر دانشوران گلپایگان - که در آن زمان مجمع علما و دانشمندان بود - فرا گرفت و سپس در سال 1305 ه 'ق (3) به اصفهان کوچید، و تا سال 1316 ه' ق نزد استادان بزرگ وقت علوم متداول را فرا گرفت. وی آنی از کوششهای علمی باز نایستاد تا پس از نگارش رسالههایی در مسائل فقهی، در سال 1310 - 1311 ه' ق به اخذ اجازات متعدد اجتهادی نایل آمد و مورد توجه وافر استادان خود قرار گرفت.
استادان وی در حوزه علمیها اصفهان - که در آن زمان از پر رونقترین و با اهمیتترین حوزههای علمی شیعه به شمار میرفت - در محضر استادان ذیل همراه با بزرگانی همانند : آیت الله العظمی بروجردی، آیت الله العظمی سیدابوالحسن اصفهانی، علامه حاج آقا رحیم ارباب و آیت الله آقا سید حسن چهارسوقی شرکت کرد.
1 - آیت الله علامه سید محمد باقر درچهای (م 1342 ه' ق)، صاحب حاشیه بر مکاسب و رسائل
2 - حکیم میرزا جهانگیرخان قشقایی (م 1326 ه' ق)
3 - آیت الله حاج آقا نور الله اصفهانی (1278 - 1346 ه' ق) صاحب کتاب مقیم و مسافر و دیوان اشعار
4 - آیت الله علامه آقا نجفی اصفهانی (1262 - 1332 ه' ق) صاحب تأویل الآیات الباهره و بحر المعارف
5 - علامه شیخ محمد علی ثقة الاسلام (1271 - 1318 ه' ق) صاحب کتاب لسان الصدق و معاصی کبیره
6 - میرزا محمد علی تویسرکانی اصهانی (م بعد 1311 ه' ق)
7 - علامه میرزا محمد علی درب امامی
8 - آیت الله آقا میرزا محمد تقی مدرس (1273 - 1333 ه' ق) صاحب الرسائل التقویة
9 - آقا میرزا هاشم چهارسوقی اصفهانی (1235 - 1318 ه' ق) صاحب مبانی الاصول و اصول آل الرسول
10 - آیت الله سید محمد باقر موسوی خوانساری (1226 - 1313 ه' ق) صاحب روضات الجنات
11 - علامه آخوند ملا محمد کاشانی (1249 - 1333 ه' ق)
12 - علامه آخوند ملا محمد باقر فشارکی (م 1314 ه' ق) صاحب عنون الکلام
آن جناب تا زمانی که دراصفهان - در مدرسه نیم آورد - توقف داشت، فقه و اصول درس میداد. مجلس درس او زبانزد فضلا و طلاب بود، و بسیاری از افراد خوش استعداد در آن شرکت میجستند که آیت الله آقا سید جمال الدین گلپایگانی از جمله آنان بود. وی در سال 1316 ه' ق به گلپایگان بازگشت و به تدریس، تألیف، امامت جماعت و راهنمایی مردمان مشغول شد.
در حدود سال 1325 ه' ق آیت الله صافی رهسپار تهران شد و مورد استقبال شایسته حضرات آیات: شیخ فضل الله نوری، سید محمد امام جمعه و حاج میرزا ابوالقاسم صاحب حاشیه بر مکاسب قرار گرفت. وی به دلیل داشتن روحیه اسلامخواهی و دینطلبی در آن ایام که مصادف با غوغای مشروطیت بود، با آیت الله شهید حاج شیخ فضل الله نوری همصدا شد و در تمام مراحل با شیخ فضل الله همراهی کرد، و حتی در روزهای سخت و دهشتناک محاصره خانه شیخ به وسیله مجاهدان و فاتحان، دست از یاری و همراهی شیخ برنداشت و تا واپسین روزهای زندگی شیخ شهید در کنار او بود (4). آن عالم مجاهد پس از شهادت شیخ و تغییر اوضاع به نفع دشمنان دین، دیگر تاب دیدن آن وضعیت و تسلط یپرم خان ارمنی، سردار اسعد بختیاری و محمد ولی خان تنکابنی را بر اوضاع نیاورد، و از طریق قم و اصفهان به گلپایگان بازگشت.
در سال 1327 ه' ق آن مرد بزرگ به زادگاه خویش بازگشت، و تا پایان زندگی در آنجا ماندگار شد. وی از همه مناصبی که در حوزههای علمیه در انتظارش بود صرف نظر کرد، اوقاتش را صرح ترویج دین، تدریس، تألیف، دادرسی مظلومان، مبارزه با ستمگران، تهذیب اخلاق و آگاه کردن جامعه کرد. از جمله اقدامات به یاد ماندنی آن عالم بزرگوار، مبارزه بی امان با انحرافات و بدعتهای دینی مانند : مبارزه با بهائیت و وتصوف، مخالفت با خانها و فئودالها، رویارویی با کشف حجاب و مفاسد دوران پهلوی و احیای شعائر دینی و بزرگذاشتهای مذهبی است که با تلاش و کوشش وی جشنهای نیمه شعبان، و موالد ائمه اطهار (ع) و عزاداری عاشورا و ایام فاطمیه در گلپایگان رواج و رونق یافت. اینک به نمونهای از هر کدام اشارتی میرود (5).
مبارزه با خوانین از جریانهای جالبی که برای ایشان در طول مبارزاتشان با مستکبران و ستمگران واقع شد، مبارزه با امیر مفخم بختیاری بود. هنگامی که امیر مفخم بختیاری نفوذ و قدرت زیادی داشت، و بویژه شعاع نفوذش منطقه گلپایگان، خمین، و کمره را در بر گرفته و در این منطقه مطلق العنان شده بود، و دهات و قرای متعددی را با زور و اکراه تصاحب میکرد و قباله مینمود، و در موقعی که جرأت و گستاخی اش تا حدی رسیده بود که افرادش را مأمور میکرد قوام السلطنه را که وزیر داخله وقت بود، در هنگام رفتن یا بازگشت از وزارتخانه از درشکه پایین کشیدند و به منزل او که در خیابان حسن آباد بود بردند، و میخواست او را چوب بزند، آیت الله صافی بر خلاف توقع او که انتظار سکوت ایشان را داشت، با او مخالفت و از گسترش نفوذ و مظالم او جلوگیری کرد و قلمرو مظالم او را تقریبا حدود کمره (خمین) محدود نمود. امیر مفخم وقتی با انواع وسایلی که در اختیار داشت، توانست ایشان را لاأقل به سکوت وادار کند، جدا در مقام تهدید و اذیت و توهین به ایشان بر آمد و شخصی را به نام شهاب لشکر با جمعی تفنگدار و مسلخ برای جلب ایشان به کمره و توهین حضوری فرستاد و به ظاهر نامه دعوتی هم به دستشان داده بود، متضمن اینکه چون حضور شما در کمره برای مذاکره در بعضی امور ضرورت دارد، تشریف بیاورید و شهاب لشکر هم با عدهای مأموریت دارند که در خدمت شما باشند.
وقتی این نامه و این جمعیت به گلپایگان رسید و به ایشان ابلغ شد، تمام طبقات نگران شدند و با حال عدم سازش و تسلیمی که در آیت الله صافی دیده بودند، خطر جانی را برای ایشان پیش بینی میکردند. مأموران دولت با اینکه در آن موقع به ظاهر خیلی بسط و ید قدرت داشتند، در خود جرأت مقاومت با شخصی که به عنوان امیر معروف بود نمیدیدند، لذا سران طبقات، بویژه علمای بزرگ که در آن عصر در گلپایگان کم نبودند، جلساتی تشکیل دادند و شهاب لشکر را تا دو سه روز یا بیشتر به عذرهایی قانع ساختند و بالاخره تصمیم گرفتند که دو نفر دیگر از علمای بزرگ نیز ایشان را در رفتن به کمره و ملاقات «امیر» همراهی نمایند. اما در اثنایی که این جریان میرفت صورت عمل پیدا کند، شهاب لشکر که از تعلل و عدم انجام فرمان امیر سخت ناراحت شده بود و شاید برای اولین بار فرمان او را با این وضع رو برو میدید شخصا در منزل آیت الله صافی آمد و پیغام داد که جواب نامه امیر را بدهند. ایشان برای اینکه شخصا به او جواب نفی بدهد، با قرآن مجید استخاره کرد که این آیه آمد : «و کذلک جعلنا لکل نبی عدوا من المجرمین و کفیبرک هادیا و نصیرا» وی فورا و بدون درنگ شخصا به منزل آمد و به شهاب لشگر گفت : چه میخواهی ؟
او گفت : جواب نامه را.
آیت الله صافی فرمود : امیر غلط کرد که نامه نوشت، و تو هم غلط کردی که نامه را آوردی.
سپس آن فقیه وارسته به داخل خانه برگشت. به لطف خدا شهاب لشکر چنان مرعوب شد که از همانجا رفت، و مثل اینکه مأموریتش را فراموش کرد. این واقعه بسیار عجیب بود، زیرا اگر شهاب لشکر با سوارهایش وارد منزل میشد و ایشان را دستگیر مینمود، هیچ کس از مقامات دولتی و منتفذان محلی جرأت و جسارت معارضه با او را نداشتند.
امیر مفخم تا آخر عمر، از ایشان بیمناک بود و حتی در اواخر که آن قدرت قبلی را نداشت و یک خان و فئودال ساده بود وسایط متعدد بر میانگیخت که بلکه با ایشان دیدار کند و ایشان نپذیرفت.
از همان موقعی که رضا خان برای تسلط به ایران به عنوان جمهوری طرح رئیس جمهوری خود را میریخت، در مقام بر آمد از علمای بزرگ به زور و تهدید امضا بگیرد. از این رو، این کار را در بروجرد، لرستان و گلپایگان به احمد امیر احمدی سپهبد جلاد که در آن موقع در خرم آباد و به اصطلاح امیر ناحیه غرب بود، سپرد. اما آیت الله صافی با او مخالفت کرد و نه تنها خود از امضا و تأیید رئیس جمهوری رضا خان سرباز زد بلکه علمای بزرگ دیگر همچون آیت الله آقا شیخ محمد سعید و حاج میرزا محمد باقر امامی را نیز به مخالفت برانگیخت که مخالفت آن دو موجب مشکلاتی برای آنان و هجرت آقا شیخ محمد سعید به اصفهان شد. بعد از اینکه پهلوی با زور اجنبی بر این کشور مسلط شد، آیت الله صافی همیشه او را یک عامل انگلیس میدانست و بر آن دلایلی اقامه میکرد. وقتی رضا خان به ظاهر امتیاز نفت دارسی را لغو کرد رئیس شهربانی گلپایگان که از مذاق ایشان مطلع بود و میدانست که ایشان آن همه هیاهو و سر و صداها را که درباره رضا خان سر دادهاند خلاف واقع میداند و او را نه فقط منجی ایران نمیداند که نورک انگلیس میشمارد، نزد ایشان آمد و با ارائه روزنامهها و اینکه شاه چگونه قرار داد محکمی را که قاجاریه بستهاند لغو کرده است و شخصیتهای مختلف همه به او تبریک گفتهاند خواهان آن شد که در آن موضوع برای شاه تلگرافی بفرستند، وی در جواب سکوت کرد.
رئیش شهربانی گفت : مثل اینکه در این هم تردید دارید.
آن فقیه هوشیار جواب داده بود : در آنچه که نوشتهاند عمل شده است، تردیدی ندارم.
رئیش شهربانی گفته بود : پس دیگر در گفتن تبریک چه مسامحهای دارید ؟
وی در جواب گفت : من هر چه میاندیشم، نمیتوانم بپذیرم که رضا خانی که خودش نوکر انگلیس میباشد و به زور و دسیسه آنها به سلطنت رسیده است، بدون اذن آنان و در مخالفت با آنان چنین اقدامی بکند!
رئیش شهربانی گفت : پس میفرمایید حقیقت چیست ؟
وی فرمود : بعدها معلوم میشود.
بعد در جریان دعواهای مصنوعی حکومت ایران و انگلیس و ارجاع داوری لاهه و رفتن هیئتی به ریاست علی اکبر داور به آنجا و تجدید قرار داد معلوم شد که علت آن اقدام به ظاهر جسورانه رضا خان این بود که به پایان امتیاز دارسی 3 سال بیشتر باقی نمانده بود، و میبایست در پایان مدت شرکت دارسی تمام تأسیسات شرکت را در اختیار ایران بگذارد. و ایران به طور مستقل با امکانات فراهم شده نفت را اداره کند. برای جلوگیری این وضع، این صحنه سازی را کردند و قرار داد را برای مدت طولانی دیگر تمدید کردند. سپس در جریان ملی شدن نفت، یکی از ادله ایران همین بود که مجلس قلابی و فرمایش آن زمان، مجلس مردم نبود و لذا آن قرار داد هر چند به تصویب مجلس رسید اما بی ارزش است.
ایشان با توجه به سیاستهای استعمالی و اطلاعات تاریخی وسیعی که از اوضاع سیاسی جوامع اسلامی داشت، همواره مردم را از دسایس بیگانگان و تفرقه افکنیهای آنان در بین مسلمانان و الگوسازیهایش در مناطقی مانند ترکیه به نام مصطفی کمال آتاتورک و در ایران به نام رضا خان بر حذر میداشت، که گول ایناه را و همچنین متجدد مآبها و اروپا رفتههای غربزده را نخورند. ایشان در ضمن اشعار بسیار، از این اوضاع بویژه از انگلیسیها شکایت کرده است. با وجود آن بزرگ مرد در گلپایگان، کار کشف حجاب در آن خطه پیشرفت نکرد و این از تلگراف رئیس شهربانی گلپایگان به مرکز بر میآید. سر انجام، دوران پهلوی با آن همه مظالم و ستمگریها طی شد، و همان طور که این مرد دل آگاه مکرر خبر میداد، آن ملعون به ذلتی که عبرت همگان گردید گرفتار شد.
پس از فرار رضا خان محمد رضا به سلطنت رسید و دوران جدید استعماری با برنامههای ضد ایرانی، ضد انسانی و خلاف شرع، شروع شد. جالب اینکه آیت الله صافی این روزگار را نیز پیش بینی میکرده و در ضمن کتابی که به نظم و به نام کلمة الحق در تاریخ دوران سیاه پهلوی سروده است، از ملت ایران میخواهد تا هنگامی که این شاه جدید جایی و جانی نگرفته است، کنارش بگذارند و گرنه او نیز همان راه پدر را ادامه خواهد داد.
یکی از بزرگترین خدمات دینی ایشان، مبارزه با فرقه بهائیت بود. با اینکه آنان گلپایگان را به جهانی مطمح نظر قرار داده بودند، و چندین مرتبه با کمک و تقویت مقامات دولتی نقشهها کشیدند و اشخاص و جمعیتهایی را با بودجههای کلان در حمایت ادارت دولتی به گلپایگان فرستاد، و حتی شخصیت اسلامی گلپایگان در معرض خطر قرار گرفت (و این به دلیل وجود میرزا ابوالفضل گلپایگانی مبلغ بزرگ بهائیت و صاحب کتب فوائد بود) با پایمردی و فداکاریهای ایشان در آن دوران اختناق، از آن مفاسد جلوگیری شد. شرح این مبارزات، نیاز به تألیف رسالهای مستقل است تا هر چه بیشتر شخصیت ایشان بررسی شود. امر به معروف و نهی از منکر، دستگیری از ضعیفان و درماندگان آبادانی مساجد، اقامه مرتب نمازهای جماعت و تربیت مردمی صالح و شایسته و فرزندانی دانشمند و شاگردانی ارجمند، از دیگر خدمات ارزنده ایشان بود.
آیت الله ملا محمد جواد صافی با سعه صدر و سماحت طبعش، فقیهی ادیب، عارف، مجاهد و نو اندیش بود. در نآ زمان که زنان کمتر سواد داشتند، همسر و دختران خویش را در کسب سواد و آشنایی با نگارش، مبانی دین، مباحث اسلامی و اخلاقی تشویق و ترغیب میکرد.
دارای ایشان به یک باغچه و زمین مختصری خلاصه میشد که خود نیز در آن کار میکرد و از آن امرار معاش مینمود و از محل سهم امام استاده نمیکرد. وی به غذایی ساده اکتفا میکرد و قناعت، زده و زندگی ساده و شیوه خود قرار داده بود و دانش و معنویت خویش را مظاهر مادی و زخارف دنیوی معامله نمیکرد. آیت الله صافی هماره در نهایت وارستگی، کرم، قناعت، آزادمنشی، دانش دوستی، خوشرویی و فروتنی زیست و هرگز کسی از وی ناشکری ندید و در قضاوت، حق را ملاک قرار میداد اگر چه بر زیان نزدیکترین افراد به وی بود. آیت الله صافی دارای حافظهای غریب بود و تمام «مجمع الفصحا»، «حبیب السیر»، «روضة الصفا» و «تاریخ اسلام و ایران» را میدانست و بر دقایق زبان و ادب پارسی و تازی تسلط کامل داشت. وی به اندازهای از منکر، دوری میجُست که اگر خطیبی بر بالای منبر حدیثی را به اشتباه میخواند، او از پایین مجلس سخت بر میآشفت و بر او اعتراض میکرد و راه را بر تکرار خطا میبَست.
آیت الله صافی در شعر از شعرای متقدم و شیرین سخن نظیر مولوی، خاقانی، نظامی، سنایی، ناصر خسرو، انوری بویژه حافظ و سعدی متأثر بود، و بسیاری از اشعار این شاعران را تضمین کرد. طبع شعرش فوق العاده است و در هر نوع شعر از نوحه، مصیبت، غزل، غزل، مدح و قصیده سر آمد مینماید. در بسیاری از موارد فی البداهه شعر میگفت یا سخنانی مقفی و مسجع بیان میداشت.
اقتدار سخنوری این روحاین بزرگوار چنان بود که بنان و بیان در ادای رسای آن کوتاه مینماید. توابع معنا در تعبیرات وی در مرح حضرت ولی عصر (عج) با الفاظ و تعبیراتی بیان و تفسیر میشود که مستلزم امعان و دقت نظر و توجه تمام به ژرفای معنا و عمق الفاظ در احتوای بر مضامین است. آراستگی الفاظ توأم با صنایع بدیعی، چیرگی او را در مبانی ادبی با زمینههای وافر ذهنی و تسلط کامل او را بر ادب فارسی و عربی آشکار میسازد. انواع ادات تشبیه و صنایع ادبی در بیان کیفیات طبیعت و هر چه در آن است به کار میگیرد تا با تصویر زیباییها به ذکر ممدوح بپردازد و انسان را به شادمانی و بهره گرفتن از زندگانی دعوت کند.
وی به امامان هدایت (ع) سخت عشق میورزید و بانهایت درجه به حضرت ولی عصر (عج) اعتقاد راستین و ارادت کامل داشت و در دفاع از حریم حق و صاحبان حق، با فصاحت و بلاغتی کم نظیر داد سخن میداد. آیت الله صافی اگر چه شاعری چیره دست و واقف به سبکهای مختلف شعری و قالبهای آن بود و با اشعار بسیاری از انس داشت، اما آنچه زمینه گرایش او را به شعر ترغیب میکرد و باعث سرودن هزاران شعر در محر اهل بیت شد، زمینههای اعتقادی وی بود که از جمله وجه ممیز او با شعرای دیگر، مورد مطالعه است.
از ویژگیهای دیگر او که نشان میدهد در خلق آثار مختلف، سبک خاصی داشته و مطالعات خود را نظم میداده است، شیوه تألیف و تبویت آثارش میباشد، وی از حافظه بسیار قوی برخوردار بود بسیار مطالعه داشت، خوشنویس و خط شناس ماهری بود و بر منابع مختلف تاریخی، فقهی سیره و کلام معصومان (ع) و علم جفر احاطه کامل داشت.
از آن مرد بزرگ تألیفات گوناگونی در فقه، اصول، حدیث، اخلاق، تاریخ و ادبیات به جای مانده است که به برخی از آناه اشاره میشود :
1 - رسالههای متعدد فقهی و اصولی، شامل موضوعات : خیار غبن، اجاره، منجزات مریض، تعارض احکام ظاهریه و واقعیه، تعارض اصولی و قواعد فقهی، تعادل و تراجیح، اجزاء ظن مطلق، شبهه تحریمی، شبهه محصوره و تسامح در ادله سنن.
2 - «اصول فقه منظوم» در بیش از 2000 شعر عربی (6)
3 - «مصباح الفلاح» و «مفتاح النجاح» (2 جلد) (7) : این کتاب دو بار و از جمله در سال 1374 ه' ق به چاپ رسیده و یکی از بهترین کتابها در معارف مواعظ، عقاید و اخلاق است. مؤلف در این کتاب آیات قرآن، روایات صحیح و ادب پارسی را به هم آمیخته و مجموعهای ساخته که اهل تفسیر، حدیث، تاریخ و شعرمی توانند از آن بهره ور شوند. اگر تنها اشعار منتخب شعرای معروف را در زمینه مباحث فوق - صرف نظر از اشعار مؤلف و اشعار عربی - از دید بگذرانیم، میبینیم که از لحاظ ادبیات فارسی بسیار گرانبهاست. آیت الله سید صدر الدین صدر فرموده بود :
من یک ماه رمضان در مشهد مقدس از روی این کتاب منبر رفتم و مردمان را موعظه کردم. مؤلف را برمن حقی است که هرگز فراموشش نمیکنم.
4 - گنجینه گهر : ترجمه هزار سخناز پیامبر اکرم (ص) به نظم و نثر فارسی است که در 1326 منتشر شد (8).
5 - گنج عرفان : ترجمه هزار سخن از امیر مؤمنان علی (ع) به نظم و نثر فارسی است که در 1327 به چاپ رسیده است. (9)
6 - گنج دانش، صد پند به فرزند برومند (10): این کتبا دو مرتبه به طبع رسیده است.
7 - اشعار شیوا در رد باب و بها (11): این کتاب نیز به چاپ رسیده است.
8 - صافی نامه و فیض ایزدی (12): پاسخ به پرسشهایی در مورد امام زمان (ع) است، که در سال 1360 ه' ش منتشر شد.
9 - التحف الجوادیة فی المناقب المهدویة (13).
10 - کتبا منظوم مراثی پیامبر و ائمه اطهار (ع) (14).
11 - دیوان اشعار در مدایح پیامبر و ائمه اطهار (ع) که اکثر آن در مدح امام مهدی (عج) است (15). این کتاب در برگیرنده 15000 بیت است که در دقت و باریک بینی، فصاحت، بلاغت، لطافت، ظرافت، خیال و معانی بیان ممتاز است.
12 - نفایس العرفان (16)
13 - کلمة الحق، تاریخ منظوم دوران سیاه پهلوی (17)، که به چاپ رسیده است.
14 - حاشیه بر رسائل شیخ انصاری (18)
15 - البشارة المیلادیة (19)
سرانجام آن بزرگمرد پس از 91 سال زندگی پربرکت و سرشار از خدمات دینی و اجتماعی، در شب 25 رجب 1378 ه' ق شب شهادت حضرت موسی بن جعفر وع) بدرود حیات گفت. پیکر پاکش ابتدا با شکوه فراوان و با شرکت تمام طبقات مردم گلپایگان و شهرهای اطراف، در زادگاهش تشییع و سپس به قم انتقال داده شد و آن در شهر مقدس نیز با حضو رمراجع تقلید و علمای بزرگ حوزه و رحانیت معظم تشییع و پس از نماز حضرت آیت الله العظمی بروجردی (قدس سره) بر پیکرش به امر ایشان در مسجد بالاسر حضرت معصومه (س) درنزدیکی ضریح مطهر به خاک سپرده شد. جالب آنکه آیت الله بهجت میفرمودند : «روزی آقای آخوند ملا محمد جواد صافی در مسجد بالاسر به من برخورد کرد و دست مرا گرفت و به سوی نقطهای برد و فرمود : در آینده مرا در این قطعه زمین فراموش نکنید و این بعدها همان محل قبر او شد.»
از سوی آن مرجع بزرگ نیز مراسمی در مسجد بالاسر تشکیل گردید و سپس از سوی مراجع تقلید و مردم متدین در قم، تهران، نجف، اصفهان و گلپایگان تا چهلمین روز وفاتش مراسم بزرگداشت او بر پا بود، عاش سعیدا و مات سعیدا
ثمره ازدواج آن مرد بزرگ با صبیه محترمه آیت الله آخوند ملا محمد علی گلپایگانی - که معاصر همدوره و هم حجره مرحوم میرزای شیرازی بود - فرزندانی شد که برخی از آنان عبارتند از :
1 - آیت الله حاج شیخ علی صافی، نویسنده «ذخیرة العقبی فی شرح العروة الوثقی (3 جلد تا کنون) و کتابهای دیگر
2 - آیت الله حاج شیخ لطف الله صافی، نویسنده «منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر»، «نوید امن و امان»، «امامت و مهدویت»، «شهید آگاه»، «پرتوی از عظمت حسین (ع)»، «رمضان در تاریخ»، «سفرنامه حج» و «فقه الحج» (3 جلد)، «توضیح المسائل»، «هدایة العباد»، «مناسک حج»، «دیوان اشعار» و دهها کتاب دیگر.
پی نوشتها
1 - المسلسلات فی الاجازات، ج 2 ص 269
2 - نقباء البشر، ج 1، ص 331
3 - همان
4 - ر . ک : صافی نامه، مقدمه، ص 8
5 - این نمونهها از زبان فرزندشان، حضرت آیت الله حاج شیخ لطف الله صافی، بیان شده است.
6 - المسلسلات، ج 2، ص 270
7 - الذریعة، ج 21، ص 116
8 - همان، ج 18، ص 247
9 - همان، ج 18، ص 239
10 - همان، ج 18، ص 237
11 - المسلسلات، ج 2 ص 270
12 - الذریعة، ج 15، ص 5 و ج 16 ص 406
13 - المسلسلات، ج 2، ص 270 ؛ گنجینه دانشمندان، ج 6 ص 421
14 - صافی نامه، مقدمه ص 14
15 - الذریعه، ج 9، ص 585
16 - المسلسلات، ج 2 ص 270
17 - همان
18 - همان
19 - همان
منبع: سایت حوزه نت
تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه
