خسارت با کیست؟

در هر اجاره ای ممکن است که خسارتی به یکی از دو طرف وارد شود، مثلا در اجاره خانه ممکن است خسارتی به خانه وارد شود، آیا مستاجر باید آن را جبران نماید؟ یا هنگامی که کارگری را برای انجام کاری استخدام می کنیم، ممکن است او کاری انجام دهد که به کارفرما خسارت وارد شود، آیا باید طاوان آن را بدهد؟

در این مسایل و مانند آن اگر خسارت وارد شده در اثر افراط و تفریط باشد کسی که افراط و تفریط نموده ضامن است. و الا اگر افراط و تفریطی صورت نگرفته باشد ضامن نیست. به چند مثال در این رابطه دقت کنید:

1- اگر چیزی را که اجاره کرده از بین برود، چنانچه در نگهداری آن کوتاهی نکرده و در استفاده بردن از آن هم زیاده روی ننموده، ضامن نیست.

2- اگر پارچه ای را به خیاط داده از بین برود، در صورتی که خیاط زیاده روی نکرده و در نگهداری آن هم کوتاهی نکرده باشد، نباید عوض آن را بدهد.

3- هرگاه صنعتگر چیزی را که گرفته ضایع کند ضامن است

4- اگر قصاب سر حیوانی را ببرد و آن را حرام کند، چه مزد گرفته باشد یا مجانی سر بریده باشد، باید قیمت آن را به صاحبش بدهد.

5- اگر حیوانی را اجاره کند و معین نماید که چقدر بار بر آن بگذارد، چنانچه بیشتر از آن مقدار بار کند و آن حیوان بمیرد یا معیوب شود ضامن است. و نیز اگر مقدار بار را معین نکرده باشند و بیشتر از معمول بار کند و حیوان تلف شود، یا معیوب گردد ضامن می باشد.

6- اگر حیوانی را برای بردن بار شکستنی اجاره دهد چنانچه آن حیوان بلغزد، یا رم کند و بار بشکند صاحب حیوان ضامن نیست. ولی اگر بواسطه زدن و مانند آن کاری کند که حیوان زمین بخورد و بار را بشکند ضامن است.

در موارد فوق مشاهده کردید که مستاجر یا اجیر تنها در صورت تعدی و تفریط ضامن هستند، یا اینکه عین مستاجره را در غیر وجهی که اجاره نموده ، استفاده کند و تلف شود که این نیز خود نوعی تعدی و تفریط است.

در خصوص پزشکی  و عمل جراحی قضیه کمی متفاوت است چرا که این امور مربوط به نفوس انسانی است و سختگیری در آن بیشتر است و دکتر ضامن اعمالی است که انجام می دهد  مگر اینکه قبل از طبابت و شروع به کار خود را از ضمان مبرا نماید به عنوان نمونه:

1- اگر کسی بچه ای را ختنه کند و ضرری به آن بچه برسد، یا بمیرد چنانچه بیشتر از معمول بریده باشد، ضامن است و اگر بیشتر از معمول نبریده باشد ضامن نیست.(1)

2- اگر دکتر به دست خود به مریش دوا بدهد یا تزریق کند، (یا در مقام طبابت و معالجه مریض، درد و دوای مریض را به او بگوید یا نسخه دهد و مریض دوا را بخورد) چنانچه در معالجه خطا کند و به مریض ضرری برسد یا بمیرد، دکتر ضامن است. ولی اگر در غیر مقام طبابت مثلا به عنوان نظریه پزشکی یا تالیف کتاب پزشکی بگوید یا بنویسد که فلان دوا برای فلان مرض فایده دارد و به واسطه خوردن دوا ضرری به مریض برسد، یا بمیرد، دکتر ضامن نیست.

بنا براین در مورد دکتر قضیه به عکس است و اگر دکتر بخواهد ضامن نباشد باید قبل از آن به مریض یا ولی او بگوید که اگر ضرری به مریض برسد ضامن نباشد، در این صورت اگر دقت و احتیاط خود را بکند ولی باز هم به مریض ضرری برسد، یا بمیرد، دکتر ضامن نیست. و اگر دقت نکند و احتیاط ننماید باز هم ضامن است

با توجه به مسایلی که گفته شد سوال مهمی که در این جا قابل طرح است آن است که آیا می توان در عقد اجاره شرط کرد که مستاجر یا اجیر بدون افراط و تفریط ضامن باشد؟(2)

به نظر فقهای گذشته مانند شهید اول و شهید ثانی این شرط هم فاسد است و هم مفسد یعنی نه تنها چنین شرطی صحیح نیست بلکه باعث بطلان اجاره نیز می گردد. (3)

پی نوشت:

1- بهجت: این در صورتی است که به ولی بچه گفته باشد که در صورت حدوث ضرر، او ضامن نیست.

گلپایگانی، صافی: اگر فقط به او مراجعه شده باشد ضامن نیست و اما اگر تشخیص ضرر داشتن و یا ضرر نداشتن را هم به عهده او گذاشته باشد جراح ضامن است

فاضل: اگر متخصص بوده و بیشتر از معمول نبریده باشد ضامن نیست، اما اگر تشخیص ضرر داشتن و یا ضرر نداشتن را هم به عهده او گذاشته باشند جراح ضامن است.

خویی، تبریزی: اگر کسی بچه ای را ختنه کند و آن بچه بمیرد ضامن است خواه مقداری که بریده بیشتر از معمول باشد یا نه. اما اگر ضرری به آن بچه برسد چنانچه بیشتر از معمول بریده باشد، ضامن است و اگر بیشتر از معمول نبریده باشد ضمان، محل اشکال و احوط رجوع به صلح است.

سیستانی: اگر کسی بچه ای را ختنه کند و در کار خود کوتاهی نماید، یا اشتباه کند مثل اینکه  بیش از مقدار معمول ببرد و آن بچه بمیرد، و یا به او ضرر برسد، ضامن است؛ و اما اگر کوتاهی ویا اشتباه نکرده باشد و بچه از اصل عمل ختنه بمیرد، یا به او ضرر برسد، چنانچه در تشخیص این که آیا بچه ضرر می بیند یا نه، به او رجوع نشده باشد، و نیز او نمی دانسته که بچه ضرر می بیند، ضامن نیست.

مکارم: هرگاه طبیب به هنگام جراحی بیمار یا ختنه کردن کودک بر اثر سهل انگاری ضرری به بیمار یا کودک برساند، یا سبب مرگ او گردد ضامن است و همچنین اگر خطا کند و سبب زیانی شود ولی اگر کوتاهی نکرده و مرتکب خطا نشده است، بلکه بر اثر عوامل دیگری بیمار، معیوب گردد یا بمیرد ضامن نیست به شرط اینکه در مورد کودک با اجازه ولی اقدام کرده باشد.

2- این مساله در قانون مدنی و همچنین در رساله های عملیه ذکر نشده است.

3- روضة البهیه فی شرح لمعة الدمشقیة، شهید ثانی