نگاهی به زندگی و آثار مرحوم بانو امین
«تجلیل از بانوی بزرگوار اصفهانی و ارائه شخصیت عرفانی و فقهی و فلسفی برجسته یک زن در کشور ما کاری سودمند در جهت احیای ارزشهای اسلامی در زنان به شمار میرود»«مقام معظم رهبری»
«شکوفه علم بر درخت معرفت» | ازدواج وفرزندان | ||
نصایح | آثار | ||
«وصیتنامه» | رحلت بانو امین | ||
اجازه اجتهاد |
«شکوفه علم بر درخت معرفت» |
این درّه نادره از شجره آل طیبه، بعد از رسیدن به سن چهار سالگی توسط مادر روشنبین خود عازم مکتب میشود در حالی که فضای حاکم بر آن ایام بهگونهای بود که کمتر خانوادهای به خود اجازه میداد دختری را برای کسب دانش به مکتب یا مدرسه بفرستد؛ چه والدین بسیاری یافت میشدند که آموزش و آشنایی با خط و نوشتن را برای دختران خود جایز نمیدانستند. نصرت کوچک، بنا به تشویق مادر خویش در فضایی آمیخته به رعب مکتبخانههای همیشگی و خانم معلم پیری که همواره چوب بلند تنبیه در دست داشت و او را «گوشت ناپز» میپنداشت، تحصیل را آغاز میکند. لکن به رغم شدت سختگیری معلم خویش تا حدود یازده سالگی به تحصیل زبان عربی میپردازد. حتی در اغلب مجالس عمومی باز هم در حال تفکر بود و در مقام اینکه پا را از جاده شریعت بیرون نگذارد. و در سنین بعد از بلوغ همواره لطف پروردگار بدرقه راهش بود و در حین تحصیل گه گاهی حالات خوش و نورانی نصیب وی میگردید تا سرانجام به دلیل اتصال به عالم عرفان و زحمات پیگیر در امر مطالعات حکمت الهی، به لقب «امین» مفتخر گشت.
ازدواج وفرزندان |
«بانو امین» در حین علمآموزی سرانجام در سن 15 سالگی با پسر عموی خود به نام «حاج میرزا» ملقب به «معین التجار» که از بازرگانان سرشناس اصفهانی بوده ازدواج میکند و بار مسؤولیت سنگین خانهداری و تربیت فرزندان را بر دوش میکشد لکن این قبیل مسایل مانع کسب فیوضات علمی او نمیگشت کما اینکه شاهد مرگ 7 تن از فرزندان خویش بود و هر از چند گاه با چشمانی اشکبار و قلبی لرزان پرپر شدن غنچههای ناشکفته بوستان زندگانی خویش را نظارهگر بود و در این باغ تنها یک گل از ساقه وجودش از گزند طوفان حادثه در امان ماند و آن را «ابتلا» و «آزمایش حقتعالی» تعبیر مینمود.
عجبا! استعداد خودشناسی در آینه وجود آدمی است لکن او بیخبر از این موهبت الهی همچنان بر زورق اشتیاق سرگشته دریای لایتناهی هستی است. گوئیا نمیداند یار در خانه است و او گرد جهان میگردد و آب در کوزه و او تشنه لبان ... بانو امین از آنهایی بود که برای نیل به سرمنزل مقصود، آینه وجود خویش را از غبار شبهات و خرافات بیاساس زدوده و اصالت اصیل خویشتن را به عیان در آینه صیقلی دل و در یک کلام «جام جم» خود نگریستند و بر غفلت خوابزدگان سپنج سرای گیتی تاختند و بر ثانیههای عزیز و هدر رفته واماندگان قافله انسانیت، افسوسها خورده ولی باز هم نگران سیر «طلب» بوده که مبادا آتش شوق این لذت، در اثر لقای یار رو به خاموشی نهد که لذت طلب از مطلوب بهتر و به قول خواجه شیراز:
«از آن به دیر مغانم عزیز میدارند که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست»
این بانوی اندیشمند و عارف با پشتکار و تلاشی بینظیر به تحصیل صرف، نحو، بلاغت، تفسیر، علم حدیث، فقه، اصول، فلسفه و عرفان میپردازد و با وجود مشکلات متعددی که در فضای حاکم بر آن زمان بود در سن چهل سالگی مرتبت و تسلط علمی ایشان مورد تأیید علماء و مراجع تقلید وقت قرار گرفته و به دریافت درجه اجتهاد و روایت نائل میگردد.
نصایح |
قدرت تفکر و طرز نگرش این بانوی فاضله و گوهره شریعت، نسبت به قشر زن به حدی بود که خوشبختی و راه وصول به سعادت را برای خانمها مرهون «آرامش قلب» میدانست؛ چه به خوبی به این نکته مهم واقف بود که عقیده عوام چه از زمان گذشته و چه اینک نسبت به سعادت واقعی زنان جامعه چندان خوشبینانه نیست! ایشان به همین منظور یکی از تألیفات ارزنده خویش را به «روش خوشبختی و توصیه به خواهران ایمانی» اختصاص داده و به زنان مؤمن این پیام را آویزه گوش جان مینماید که:
«ای بانوان و دوشیزگان عزیز! بدانید که هیچ خوشبختی به قدر آرامش دل نیست و سعادت حقیقی بر روی فضیلت بنا شده است ... آیا فضیلت و آرامش روح را چه وقت میتوان به دست آورد؟ البته زمانی چنین سعادتی نصیب انسان خواهد گردید که در این دریای بیپایان زندگانی دنیا، دست آویزد به ریسمان محکم توحید، همانطور که قرآن میفرماید:
«فَمَنْ یَکْفُر بالطّاغوتِ و یُؤمِن باللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالعُرْوَةِ الوثقی لاَانفِصامَ لَها و اللّهُ سَمیعٌ عَلیِمٌ. اَللّهُ وَلیُ الّذینَ آمَنوُا یُخْرِجُهُم مِّنَ
الظُلُماتِ اِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَروُا أَوْلیاؤُهُمُ الطاغُوُت یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدونْ».
(بقره/ آیات 256ـ257)
سعادت واقعی در اثر ایمان و یکتاپرستی و تقوا پدید خواهد آمد و اگر شما خواهان سعادت دنیا و دنیای ابدی دیگر که به نام آخرت خوانده شده هستید، پیرو قرآن گردید و قدم به قدم به سوی حق پا گذارید، آنگاه خوشبختی را احساس خواهید کرد.»(5)
«بیهوده دست بر دل ما مینهد طبیب با شور بحر پنجه مرجان چه میکند»
لازم به ذکر است که روش نیل به سعادت از دیدگاه حجتالاسلام بانو امین به دو جنبه «جسمانی» و «روحانی» بستگی دارد که باید مراقب هر دو بود. چه جنبه روحانی چیزی جز تکمیل صفات نیک انسانی، و جنبه جسمانی چیزی جز عنصر عفت و پاکدامنی که عمده شرافت یک زن است نیست همانگونه که عمده شرافت یک مرد در شجاعت وی قلمداد میگردد. جالب اینجاست که طرز نگرش این بانو دقیقا با نظریه خواجه نصیرالدین طوسی در ارتباط با عنصر عفت در زن و شجاعت در مرد همخوانی دارد.
آثار بانو امین از سن چهل سالگی تا واپسین دم حیات گهربار خویش به تألیف کتابهای مختلف، تدریس و پاسخگویی به پرسشهای دینی مردم و ارشاد زنان میپرداخت. او آثاری را از خود به یادگار نهاد که هر کدام مبیّن ذوق عرفانی و واردات روحانی وی قلمداد میگردد. اهم این آثار به قرار زیر است:
آثار |
1ـ اربعین الهاشمیه (به زبان عربی)
2ـ جامع الشتات (به زبان عربی)
3ـ معاد یا آخرین سیر بشر
4ـ النفحات الرحمانیه فی الواردات القلبیه (به زبان عربی)
5ـ اخلاق (ترجمه کتاب ابنمسکویه)
6ـ مخزن العرفان (تفسیر قرآن در 15 جلد)
7ـ روش خوشبختی و توصیه به خواهران ایمانی
8ـ مخزن اللئالی در مناقب مولیالموالی امیرالمؤمنین علی(ع)
9ـ سیر و سلوک در روش اولیاء و طریق سیر سعداء
«وصیتنامه» |
این بانوی شریف سراسر از حدیث نبوی و دعوت به جاده مستقیم حق و پرهیزکاری و ... است. ایشان در خلال
سفارشات، آیات قرآنی را به تناسب سخنان خویش آورده و این نشاندهنده دید عمیق و پیوند دیرینه این مجتهده با قرآن و
زندگی است. البته هدف از نگاشتن وصیت را بهگونهای میداند که بر طبق فرمایش پیامبر اکرم(ص) هر کس که در هنگام مرگ وصیت خود را به بهترین وجه انجام ندهد این نشانه نقص در عقل و مروت او است.
حجتالاسلام امین در بدو سفارش خویش همه برادران و خواهران مؤمن خود را به پرهیزکاری فرا میخواند و اینکه در هیچ حال اعم از آسایش و تندرستی، سختی و مرض، در نعمت و تنگدستی، در عافیت و آفتزدگی و در فقر و بینیازی ... نبایستی از یاد خدا غفلت نمود و با قلب و زبان همیشه به یاد او بود ... سپس این آیه شریفه را از سوره 24 به عنوان گواه بارزی بر این مدعا میآورد ...
«رِجالٌ لا تُلْهِیهَمْ تجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکر اللّهِ وَ اِقَامِ الصَّلوةِ وَ ایتَاءِ الزَّکَوةِ یَخَافُونَ یَوْما تَتَقَلَّبُ فِیهِ القُلُوبُ وَ الأَبْصارُ لِیَجزِیَهُمُ اللّهُ اَحْسَنَ مَا عَمِلوُاْ وَ یَزِیدَهُمْ مِن فَضْلِهِ».
همچنین بعد از آوردن دو آیه دیگر مشابه آن، انسانها را به فرا گرفتن دانش توأم با تقوا فرا میخواند. از دیدگاه وی، دانشی که به کسب و نظر حاصل میشود علم رسمی است و نور و ضیائی از آن حاصل نمیشود. چنان که شیخ بهایی (قدسسره) گفته است:
علم رسمی سر به سر قیل است و قال نه از آن کیفیتی حاصل نه حال
سپس ما را به تحصیل معرفت و محبت الهی و امیدواری به ملاقات خدای سبحان سفارش میکند که: «واستَقِمْ کما اُمِرْتَ» [سوره شوری / آیه 14 [ثابت قدم باش چنان که فرموده شدی ... در پارهای از همین وصیتنامه، ایشان راه شناخت خدا و کسب رضای او را منحصر به پیروی از فرستاده او محمد(ص) و محبت نزدیکان و یارانش میداند که: «بِنا عُرِفَ اللّهُ و بِنا عُبِدَاللّهُ، لَوْ لا نا ما عُرِفَ اللّه»
نیز مخالفت با تمایلات نفس، اصلاح امور مسلمین، احسان نسبت به همنوعان، شکستن شهوات نفسانی در اثر ریاضت و زحمت و ... تماما دال بر نصایح مشفقانه این مرحومه بزرگوار نسبت به بندگان خدا در امر احیای حدود الهی است. چه در اغلب وصیتنامهها معمولاً سفارشاتی راجع به ارث و میراث و رسیدن حق هر صاحب حقی به مال خویش از سوی متوفی نسبت به بستگان میشود لکن وصیتنامه این عالمه جلیله برای اعتصام به ریسمان محکم الهی و احیاء ارزشهای اسلامی، آن هم برای تمامی افراد اجتماع میباشد نظیر متن وصیتنامه الهی ـ سیاسی امام راحل خمینی کبیر(ره) و بدین لحاظ این قبیل وصیتنامهها سرمشق و الگوی تمام عیاری برای سعادت همه ما انسانهاست تا برحسب مقتضیات خویش از آنها برای نیل به سر منزل مقصود رهتوشهها برگیریم.
رحلت بانو امین |
این بانوی مؤمنه سرانجام پس از یک عمر خدمت خالصانه در سن 97 سالگی در بیست و سوم خردادماه 1362ه··· . به جوار رحمت الهی شتافت و مزارش در اصفهان زیارتگاه اهل علم و تقوا گردید.
اجازه اجتهاد |
همان گونه که اشاره شد مرحوم بانو امین از برخی علمای بزرگوار اجازه اجتهاد دریافت کرده بود که در اینجا به ذکر ترجمه متن اجازه مرحوم آیتاللّه اصطهباناتی بسنده میکنیم:
بسم اللّه الرحمن الرحیم
- الحمدللّهِ رَبِّ العالَمین وَ اَفْضَلُ الصَلَوات وَ اَکْمَلُ التَّحیاتِ عَلی اَشْرفِ الانبیاءِ وَ المرسلینَ وَ اَکْمَل السُفَراءِ وَ المُبَلَّغینَ مُحَّمد(ص) و آلِهِ الکَهْفِ الحَصینِ وَ غیاثِ المُضطَّرِ المستکین وَ لَعْنَة اللّهَ عَلی اعدائِهِم اَبَدَ الاَبَدینِ وَ دَهْر الداهِرینَ.
- بانوی گرامی، شریف، اصیل، عالم عامل، جامع علوم عقلی و نقلی، گوهر روزگار و حجت زنان زمان، دختر مرحوم حاج سید محمد علی امین التجار اصفهانی ـ طاب ثراه ـ از کسانی است که مدت مدیدی از عمر عزیز و زمان درازی از زندگی گرانقدرش را در تحصیل علوم شرعی و معارف دینی و تکمیل مکارم اخلاق حسنه و تحقیق و تنقیح قواعد فقه و اصول گذرانده است تا جایی که به مراتب عالی علم و دانش نایل آمد و از کسانی گردید که او را با انگشت به یکدیگر نشان میدادند.
- ایشان از این حقیر اجازه خواست و این بنده از وی در مسائل فقه و اصول کسب اطلاع نمودم. پاسخهای ارسالی، که به گواهی تعدادی از بزرگان مورد اطمینان ثابت میکرد آن جوابها از خود ایشان است، از طول ید و کثرت اطلاعات و وجود قوه استنباط و دستیابی ایشان به درجهای از اجتهاد، خبر میداد. پس بر ایشان باد عمل به احکامی که به روش شناخته شده بین علمای اسلام، استنباط میکند و این فضل و موهبتی الهی است که خداوند به هر کس از زنان و مردان که بخواهد عطا میکند و چه نیکو سروده است:
- فَلَو کُنَّ النساءُ کَمِثلِ هذه لَفَضَّلتِ النساءُ عَلَی الرجال
- فَلا تأنیثُ اِسمِ الشَّمسِ عارٌ وَ لا التَذکیرُ فخرُ للهلالِ(18)
- باید خدای را بر این نعمتها و بخششهای گرانقدر که به او عطا کرده است سپاسگزار باشد. به ایشان اجازه دادم که روایت کند از من آنچه را که روایتش برای من صحیح است. به طرقی که مشایخ و دانشمندان جامع علوم ـ که خدا مقامشان را در بهشت عالی گرداند ـ منتهی گردد.
- ... توصیهام به ایشان این است که در موارد شبهات جانب احتیاط را رها نکند زیرا این راه، نگاهدارنده انسان است و امیدوارم که مرا از دعای خیر فراموش نکند.
- صفر الخیر 1354
- ابراهیم حسینی شیرازی اصطهباناتی