دلداده علی(علیه السلام)

حیات ابن ابی الحدید

عبدالحمید هبة الله (586- 656 ﻫ) مشهور به ابن ابی الحدید در خانواده‌ای اهل دانش در شهر مداین زاده شد. پس از تحصیلات مقدماتی در بغداد به معتزله گرایش یافت و اندیشه ایشان را چنان آموخت که خود در آن باره اهل نظر شد و از بزرگان معتزله گردید. او در بغداد مورد توجه دولتمردان عباسی قرار گرفت و عهده‌دار مشاغل حکومتی گردید. با این حال هرگز از دانش اندوزی و خردورزی باز نایستاد، آن چنان که در شناخت وبررسی تاریخ صدر اسلام صاحب نظر شد. این مقاله به شرح و بررسی زندگی ابن ابی الحدید پرداخته است.

واژ‌های کلیدی: ابن ابی الحدید، عباسیان، معتزله، تألیفات، شرح نهج‌البلاغه.

مقدمه

ابن ابی الحدید در سال‌های 586 تا 656 ﻫ . در قلمرو حکومت عباسی می‌زیست که هم زمان با عصر چهارم حکومت عباسیان (447- 656 ﻫ)بود. در این دوره، خلافت عباسی، خوارزمشاهیان و اسماعیلیان قدرت‌های برتر جهان اسلام بودند.  و متولیان تسنن، مذهب رسمی جهان اسلام، محسوب خلفای عباسی جانشینان پیامبر می‌شدند.

خوارزمشاهیان پس از سلجوقیان قدرت را در ایران در دست گرفتند. آنها کوشیدند تا خلافت عباسی را مطیع خویش سازند. هیچ گاه روابط حکومت‌های ایران با دستگاه خلافت تا حد دوره خوارزمشاهیان تیره و تار نبوده است. این اختلافات که از زمان الناصرلدین الله و علاء الدین تکش آغاز شد تا زمان مرگ آخرین فرمانروایان دو حکومت ادامه یافت.

در این زمان مردم ناراضی از اوضاع به دنبال پناهگاهی می‌گشتند که از حکومت نجاتشان دهد. اسماعیلیان شیعه مذهب که دشمن قدرتمند دستگاه خلافت و خوارزمشاهیان بودند پاسخ‌گوی این نیاز مردم بودند.و این عامل سبب شد اسماعیلیان در این عصر به اوج قدرت برسند. اسماعیلیان در این دوره از دژهای خویش که سراسر جبال البرز را در بر می‌گرفت پا فراتر نهادند و در شهرهای ایالات کرمان، خراسان، عراق عجم و حتی فارس پایگاه‌های مستحکمی یافتند.

این شرایط در جامعه اسلامی وضعیت دشواری را پدید آورده بود؛ به طوری که با وجود اقتدار ظاهری دستگاه خلافت، این نظام از درون با مشکلات فراوانی مواجه بود. مردم و اندیشمندان آن عصر از این وضعیت ناراضی بودند و طبیعتاً با توجه به این اوضاع، مهم‌ترین سؤال در جامعه اسلامی این بود که چرا مسلمانان با چنین شرایط بغرنجی روبه‌رو شدند؟ برای پاسخ به این پرسش، متفکران با توجه به تاریخ گذشته جامعه اسلامی، در پی تعلیل و تبیین رخ‌دادها بر آمدند. ابن ابی الحدید یکی از اندیشمندان این عصر بود که ضمن همراهی با دستگاه خلافت عباسی، برای پاسخ به سؤالات مطرح در جامعه مسلمانان و روشن کردن زمینه‌ها‌ی بروز این  شرایط خاص اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، به مباحث تاریخی روی آورد. در این پژوهش به شرح و بررسی زندگی و افکار ابن ابی الحدید می‌پردازیم.

زیست نامه

عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن [داود بن]  هبة الله بن محمد بن محمد بن حسین بن ابی الحدید مداینی در سال 586 ﻫ . در خانواده‌ای اهل دانش در مداین متولد شد و در آن جا رشد و نمو یافت.  اما یاقوت حموی ولادت او را در مداین ولی رشدش را در کرخ دانسته و درباره مذهب اهالی مداین و کرخ در این دوران می‌نویسد که اهالی مداین و کرخ در عصر ایشان شیعه امامی بودند.  از دوران کودکی ابن ابی الحدید اخباری در دست نیست.

از سنین پانزده و شانزده سالگی در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد که بیشتر آنها شافعی مذهب بودند حاضر می‌شد و در محافل علمی و ادبی شرکت می‌جست.  او در مدارس نظامیه بغداد تحصیل کرد.  اما او که شیفته آموختن و دست‌یابی به حقیقت بود تنها به اساتید شافعی این مدارس اکتفا نکرده واز بزرگان سایر فرقه‌های اسلامی نیز بهره‌های فراوانی برد. اساتید متعدد وی شافعی، حنفی، حنبلی و دسته‌ای از ایشان علوی بودند. برجسته‌ترین استاد علوی ابن ابی الحدید بود نقابت طالبیان بصره را برعهده داشت و زمانی که برای شکایت از ناظر بصره به بغداد رفت در این شهر ماندگار شد. او مردی ادیب، فاضل و عالم به انساب و اشعار و ایام عرب بود و شاید به جهت همین وسعت اطلاعاتش از تاریخ عرب و اسلام از جملة ندیمان الناصر لدین الله خلیفه عباسی بود.  از مجموع گفتاری که ابن ابی الحدید از ابوجعفر نقیب نقل می‌کند استنباط می‌شود که او فردی دانشمند و آگاه به تاریخ و ادبیات و دارای قدرت نقادی و داوری عمیق بوده است.

ابن ابی الحدید به معتزله گرایش یافت و آرای معتزله بغداد و بصره را فرا گرفت و خود در این مکتب کلامی صاحب‌نظر گردید و مورد توجه دستگاه حکومت عباسی قرار گرفت. دیگر افراد خاندان ابن ابی الحدید نیز از بزرگان و دانشمندان زمان خویش بودند. پدرش قاضی مداین  و برادرش موفق الدین ابوالمعالی قاسم دبیر انشا  و قاضی  بودند. برادر دیگرش، ابوالبرکات محمد، کاتب نظامیه‌ها و شاعر بود.

ابن ابی الحدید در خدمت به خاندان عباسی مشاغل و مسئولیت‌هایی را برعهده گرفت و از این طریق وارد دربار شد. او در مراسم و مجالس بزرگان عصر خویش حاضر می‌شد و چون شاعر و ادیب بود در مناسبت‌های مختلف به هنرنمایی پرداخته و شعر می‌سرود.

وی ابتدا کاتب دارالتشریفات بود و در سال 629 ﻫ . به کتابت خزانه منصوب شد و مدتی بعد کاتب دیوان گردید. در صفر سال 642 ﻫ . به عنوان ناظر حله تعیین شد. سپس خواجة امیر علاء الدین طبرس گردید و پس از آن ناظر بیمارستان عضدی و سرانجام ناظر کتابخانه‌های بغداد گردید.

ابن ابی الحدید می‌نویسد مسئولیت‌های وی، آثارش را از جهات فرهنگی با ارزش نمود و مانع از اشتیاقش به کسب علوم و سرودن شعر نشد.   ارزش علمی آثارش به سبب استفاده از منابع گوناگون است. او علاوه بر استفاده از کتابخانه دربار، از کتابخانه ده هزار جلدی ابن علقمی  نیز استفاده می‌کرد.

درگذشت او را در سال 655 ﻫ . می‌دانند. ذهبی در سیر الاعلام النبلاء وفات او را پنجم جمادی الاخری سال 656 ﻫ . اعلام می کند.

تألیفات ابن ابی الحدید

از ابن ابی الحدید آثار و تألیفات بسیاری به یادگار مانده است. هفده اثر او شناخته شده است که سه اثر به نظم و بقیه به نثر هستند. این آثار عبارتند از:

1. شرح نهج‌البلاغه: ابن ابی الحدید ارزنده‌ترین اثرش شرح نهج‌البلاغه را در 58 سالگی در زمانی که در بالاترین حد علمی‌اش قرار داشت تألیف کرد. وی در این باره می‌نویسد:

نگارش این کتاب در چهار سال و هشت ماه تمام شد که آغاز آن اولین روز ماه رجب سال ششصد و چهل و چهار بود و پایانش روز سی‌ام صفر سال  است و هرگز تصورششصد و چهل و نه که این زمان برابر مدت خلافت امیرالمؤمنین علی نمی‌شد که در کمتر از ده سال انجام بگیرد.

ابن ابی الحدید شرح نهج‌البلاغه را به مؤید الدین بن علقمی، وزیر شیعی مستعصم بالله خلیفه عباسی (خلافت از 640 -656 ﻫ) هدیه کرد. ابن علقمی در مقابل صد دینار و خلعت و اسبی به او صله داد. و او نیز بابت این بخشش در قصیده‌ای وزیر را ستایش کرد.

این کتاب دائرة المعارفی از علوم تاریخ، انساب، ادبیات،کلام فقه، اخلاق و فرهنگ عرب است که حجم زیادی هم دارد. این کتاب به اهتمام محمد ابوالفضل ابراهیم بر طبق تقسیم‌بندی ابن ابی الحدید در بیست جلد منتشر گردیده است.

2. الاعتبار: این کتاب در سه جلد شرح و تعلیقی بر کتاب الذریعه فی اصول الشریعه تألیف سید مرتضی است.

3. انتقاد المستصفی: این کتاب نقدی بر کتاب المستصفی من علم الاصول تألیف غزالی است.

4. الحواشی علی کتاب المفصل فی النحو: شرح و توضیحی بر کتاب المفصل فی النحو تألیف زمخشری است.

5. شرح الآیات البینات: شرحی است بر کتاب کلامی الآیات البینات فخرالدین رازی.

6. شرح المحصل: شرحی بر کتاب محصل افکار المتقدمین و المتأخرین نوشته فخرالدین رازی می‌باشد.

7. شرح الیاقوت: شرحی بر کتاب الیاقوت ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت.

8. نقض المحصول فی علم الاصول: نقدی است بر کتاب المحصول فی علم الاصول تألیف فخرالدین رازی.

9. العبقری الحسان: این کتاب مجموعه‌ای از موضوعات گوناگون شامل مباحث کلامی، تاریخ و ادبی است.

10. الوشاح الذهبی فی العلم الادبی.

11. الفلک الدائر علی المثل السائر: این کتاب نقدی بر کتاب المثل السائر فی الادب الکاتب و الشاعر تألیف نصرالله بن محمد بن الاثیر الشیبانی الجزری الموصلی الکاتب (673 ﻫ) برادر ابن اثیر مورخ است12. شرحی بر المنظومه فی الطب ابن سینا.

13. شرحی بر کتاب مشکلات الغرر: این اثر شرحی است بر کتاب مشکلات الغرر نوشته ابوالحسین بصری از شیوخ بزرگ معتزله.

14. منظومه الفصیح: ابن ابی الحدید در مدت 24 ساعت کتاب الفصیح در علم لغت و نوشته احمد بن یحیی معروف به ثعلب (م 291 ﻫ) را به نظم در آورد.

15. مستنصریات: اشعاری که به خواسته مستنصر سروده شده است.

16. دیوان اشعار: دیوان اشعار او شامل انواع قصیده تا غزل که مناجات و مخاطبات صوفیانه در آن بیشتر از انواع دیگر است.

17. القصائد السبع العلویات: موضوع این اشعار فتح خیبر و فتح مکه و ابیاتی در مدح  است.  اظهار ناراحتی و اندوه در شهادت امام حسین(علیه السلام) و حضرت علی (علیه السلام) وپیامبرابن ابی الحدید این کتاب را برای ابن علقمی، وزیر شیعی مستعصم، تألیف کرد.