خاستگاه حوزه

نخستين بذر شجره مباركه حوزه علميه در عهد نبوت پاشيده شد علم و تعليم مفاهيمى نبودند كه بعدها بر اثر تماس فرهنگهاى يونانى و پارسى و ... بر جامعه اسلامى وارد شده و در افكار مسلمانان رسوخ يافته باشند مراجعه به متون اصيل اسلامى (قرآن و سنت) اين حقيقت را به خوبى آشكار مى‏سازد كه همگام با اولين آيات وحى الهى تعليم و تعلم در جامعه اسلامى مطرح بوده‏است.

بارزترين مشخصه عرب قبل از اسلام جهل و بى‏فرهنگى آنان است اگر چه در شمال و جنوب شبه جزيره عربستان فرهنگها و تمدنهايى وجود داشته‏اند ليكن در قسمت مركزى و نيز در مكه و مدينه آثارى از يك فرهنگ و تمدن اصيل ديده نمى‏شد قبل از اسلام در قبيله قريش فقط هفده نفر مى‏توانستند بنويسند البته عدد نويسندگان بيشتر يا كمتر از اين هم كه باشد وجود آنان هيچ نقش اساسى در ساخت فرهنگ و تمدن جامعه عرب قبل از اسلام نداشته‏است بهترين شاهد اين مدعى نبودن حتى يك دستنويس از عرب آن روز است.

اما همين جامعه بعد از اسلام تحولى شگرف و اساسى داشته است به طورى كه موجب تعجب و تحير مورخين و جامعه شناسان شده‏است كه كلمات گوستاولوبون شاهد بر اين مدعى است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم از نخستين روزهاى بعثت دعوت به اسلام و آيين توحيد را آغاز كرد و در دوران سالت‏خويش در مكه و مدينه موفق شد تا گروه زيادى از مردم را به دين اسلام فراخواند.

سه سال اول بعثت دعوت صورت خصوصى داشت و از محدوده خويشاوندان و آشنايان فراتر نمى‏رفت كه علت اين امر هم شرايط حاكم بر محيط آن زمان بود.

با نزول آيه «فاصدع بما تؤمر» (آنچه را مامور گرديده‏اى آشكار كن) دوران دعوت عمومى پيامبر شروع شد و آن زمانى بود كه چهل نفر پيش از آن به دين اسلام گرويده و پايه‏هاى اجتماعى دينى مسلمانان نيرو گرفته بود و مسلمانان به مثابه گروهى صاحب انديشه و دينى كه بر پايه توحيد استوار است‏شناخته مى‏شدند.

حوزه علميه مكه

قبل از اينكه به جزئيات اين حوزه علوم اسلامى بپردازيم به طور خلاصه به ويژگيهاى اصلى و مهم حوزه علميه مكه اشاره مى‏كنيم:

با توجه به ويژگى‏هاى فوق بايد گفت كه حوزه علميه مكه معظمه با آغاز نزول وحى به رسول گرامى در غار حرا با نزول آيات مباركه سوره علق شروع گرديد.

پيامبر اكرم مامور ابلاغ وحى و تعليم قرآن كريم به مردم بود و در طول سيزده سال(از بعثت تا هجرت) حدود دو سوم از قرآن در مكه نازل شد و به حكم آيه «و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم و لعلهم يتفكرون.نحل 44» (ما قرآن را بر تو نازل كرديم تا براى مردم توضيح دهى اميد كه آنها انديشه كنند.) مكلف بود كه كلام خدا را همانطور كه بود به مردم ابلاغ كرده و مشكلات آن را براى ايشان حل نمايد و به همين دليل ابتدا از نزديكترين كسان خود كه اولين آنها حضرت على بن ابى‏طالب و حضرت خديجه بودند تعليمات قرآنى را شروع نمود.

اين حلقه‏هاى دروس الهى در خانه حضرت خديجه و شعب ابى‏طالب و بازار عكاظ و كعبه مكرمه و ادامه آن در خانه ارقم بن ابى‏الارقم مخزومى (م 55 ق)تشكيل مى‏گرديد كه مربوط به دسته يا شعبه يا عقيده‏اى خاص نبود و تنها تلاش آنان كار علمى در راستاى دستورات كلى اسلامى بود اما چون با دشمنى شديد بزرگان قريش مانند ابوسفيان، ابولهب، ابوجهل، و امثال آنها مواجه بودند غالبا نشر احكام قرآنى و اقامه واجبات الهى در حال اختفا انجام مى‏گرديد اما پس از فتح مكه حوزه‏هاى تعاليم قرآنى و هدايت مردم و پاسخ به سوالات و اشكالات مسلمانان در مسجدالحرام و در بعضى نقاط مكه تشكيل مى‏گرديد كه بيشترين تعليم دهندگان آن از شاگردان مكتب على عليه السلام بودند.

مسجد پايگاه اصلى حوزه‏هاى علوم اسلامى

بنابراين مسجد خاستگاه آموزش اسلامى است چون سنگ بناى اسلامى در مساجد نهاده شد. مسجد محل عرضه اولين تشكلهاى آموزشى عمومى و در حقيقت جايگاه گردهمايى عموم مردم فارغ از هر قيد و نژاد و مال و مقام بود.

آموزش در مساجد بر محور خواندن و فهم قرآن نيز و تعليم نحوه انجام فرايض دينى استوار بود اين شكل آموزش در مسجد به عنوان يكى از ويژگيهاى نظام طلبگى تلقى شده و هنوز هم حلقه‏ها و جلسات علمى و درسى طلاب در مساجد داير است.

به هر حال اولين تشكلهاى آموزش علوم اسلامى توسط معلم و مؤسس اول يعنى وجود مقدس پيامبر اكرم شكل گرفت.

مواد درسى در اين حوزه كلمات نورانى وحى و آيات الهى بود كه روشنگر دلهاى تازه مسلمانان و حتى غير مسلمانان مى‏شد.

شاگردان اين حوزه همه كسانى بودند كه دل و جان خود را به پيامبر سپرده بودند و به مسير حق و حقيقت هدايت‏شده و دين اسلام را پذيرفته بودند آنها همان تشنگان وادى جهل و ظلمت بودند كه پيوسته از معارف بلند اسلامى سيراب مى‏شدند بنابراين بسيارى از شاگردان اين حوزه سواد خواندن و نوشتن هم نداشتند اما گاهى از بهترين و ممتازترين شاگردان مكتب و حوزه محمدى به حساب مى‏آمدند چرا كه درس استاد را كه همان آيات الهى بود بر لوح دل مى‏نوشتند و از حافظين ممتاز آيه‏هاى قرآن بودند.

حوزه مكه به يك تعبير همه تازه مسلمانان را آموزش مى‏داد و در حقيقت همه مسلمانان مكه شاگردان و دانش پژوهان آن بودند افرادى هم به شكل خاص در اين حوزه آموزش مى‏ديدند حضور به اين شكل خاص در حوزه دروس آسمانى مكه كه مدرس آن پيشواى مدرسان جهان و بزرگ پيامبر خدا حضرت محمد صلى الله عليه و آله و سلم بود با انتخاب ويژه آن حضرت همراه مى‏گرديد هرگاه پيامبر شخص را مستعد پذيرش احكام و معارف والاى اسلامى مى‏ديدند او را به سوى خود مى‏خواندند، نسبت به او تعالم بيشترى در نظر مى‏گرفتند و رفته رفته او را براى تدريس و تبليغ آيين پر معنى اسلام آماده مى‏كردند لذا در ابتدا استاد حوزه تنها خود پيامبر اكرم بودند اما با پيشرفت اسلام اساتيد ديگرى هم تربيت‏شدند و توسط آن حضرت به نواحى مختلف عربستان و يمن اعزام مى‏شدند تا قرآن را بر مردم بخوانند و احكام اسلامى را به آنان تعليم دهند.

اين حوزه با فتح مكه دانشگاه بزرگ اسلامى شد و پس از پيامبر خدا حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام و عبد الله بن عباس اساتيد اين حوزه نوظهور اسلامى بودند.

بنابر نقل محمد بن اسحاق در الفهرست على بن ابيطالب، سعد بن عبيد بن النعمان بن عمرو بن زيد، ابوالدرداء عويمر بن زيد، معاذ بن جبل بن اوس، ابوزيد ثابت بن زيد بن نعمان، ابى‏كعب بن قيس، عبيد بن معاويه و زيد بن ثابت از جمله جمع آورندگان قرآن كريم در زمان پيامبر خدا بودند و به عنوان اساتيد قرآن محل رجوع امت اسلامى محسوب مى‏شدند.

مكه مكرمه كانون توحيد و مركز اجتماع امت اسلامى است از اين‏رو مى‏تواند مركز حركات سياسى اسلامى نيز باشد هجرت امام حسين(ع) از مدينه به مكه و نهضت كربلا يكى از حركتهاى سياسى است كه از فلسفه سياسى اسلام نشات گرفته و به رهبرى سومين پيشواى شيعيان هدايت‏شده و به ثمر رسيده‏است.

ليكن بايد متذكر شد كه با هجرت رسول اعظم الهى از مكه به مدينه چنان خللى بر حوزه مكه وارد آمد كه هرگز جبران نگرديد و اينك بعد از گذشت صدها سال هنوز مدرسه علميه و حوزه اسلامى كه علوم و معارف قرآنى و احاديث نبوى و اهل بيت عصمت و طهارت(ع) را بيان نمايد و در نشر اسلام گام نهد در آن رونق نگرفته است.