تقویم رصدی ماه

در دو مقاله پیش گفته شد که ماه بهترین جسم برای رصد کردن است و به بررسی رصد دریاها و عوارض آن پرداختیم. حال در ادامه به توضیح تقویم رصدی ماه می پردازیم.

در هر شب از ماه قمری عارضه های خاصی بر سطح ماه در وضعیت مناسب رصدی قرار می گیرند. به این ترتیب می توان بر پایه اهله ماه تقویمی رصدی برای رصد عوارض ماه تنظیم کرد.

در ابتدای ماه قمری، هلال باریک ماه در آسمان شامگاهی جلوه نمایی می کند. در این هنگام بخش تیره (شب) قرص ماه نیز با روشنایی کمی از نور «زمین تاب» دیده می شود.

رصد «زمین تاب» نه فقط با چشم غیرمسلح زیباست، بلکه با تلسکوپ یا دوربین دو چشمی مناسب می توان به سراغ شناسایی دریاهای ماه در نور زمین تاب رفت. هر چه ماه درخشان تر می شود و به اصطلاح فاز آن افزایش می یابد، نور زمین تاب در فروغ بخش درخشان رنگ می بازد و سخت تر دیده می شود. با افزایش فاز ماه، خط سایه – روشن یا ترمیناتور جلو می آید. این خط درست جایی از ماه را نشان می دهد که خورشید در حال طلوع ( در نیمه اول ماه قمری) و یا در حال غروب (نیمه دوم ماه قمری) است. رصد عوارضی که روی این خط قرار می گیرند، بی اندازه هیجان انگیز است. شما ممکن است در مرز تاریک خط جایی که هنوز نشانی از روشنایی نیست، ناگهان نقطه درخشانی را در تلسکوپ خود تشخیص دهید، وقتی بیشتر دقت می کنید، می بینید که خورشید در آن لحظه بر قله ی کوه تابیده است در حالی که نواحی پست تر زیر دست آن هنوز در تاریکی اند. تا ساعتی بعد آرام آرام خورشید در دشت های اطراف نیز طلوع می کند و شما شاهد منظره ای خواهید بود که هرگز فراموش نمی کنید. اما به سراغ تقویم رصدی مان برویم!

در شب دوم و سوم ماه قمری، دریای بحران ها بارزترین نقشی است که خواهید دید. این دریا را شرقی ترین بخش لبه هلال می بینید. این دریا عارضه ای منزوی است که به دیگر دریاها متصل نیست، بیضی شکل و نسبتاً کوچک است که حداکثر پهنای آن در راستای شرقی – غربی به 560 کیلومتر می رسد. مرز دریا کاملاً با کوه ها و گودال ها محصور شده است که رصد آن را با تلسکوپ، بسیار جذاب می کند. در شب دوم ماه، همچنین دهانه برجسته لانگرنوس با قطر 135 کیلومتر رُُخنمایی می کند. این دهانه در جنوب دریای بحران ها قرار دارد و عمق آن 5400 متر است.

شب سوم و چهارم ماه قمری، زمان رصد دریای حاصلخیزی و دریای آسایش است. حاصلخیزی در جنوب دریای بحران هاست که بسیار پهناور است. و سطحی صاف و تقریباً بدون دهانه برخوردی دارد. مساحت کل این دریا 000/384 کیلومتر است (اگر تکه ی جدا شده کوچکی در جنوب آن را نیز به حساب آوریم). دریای آسایش در شمال غربی حاصلخیزی و متصل به آن است و از دو بخش شمالی و جنوبی تشکیل شده است. آپولو 11 که برای نخستین بار انسان را به سطح ماه رساند، در همین دریا فرود آمد. اما در جنوب آسایش، دریای کوچک شَهد را می بینید که 424×352 کیلومتر است.

به سراغ شب پنجم می رویم. حالا نوبت دریای آرامش است که احتمالا قدیمی ترین دریای ماه است. در شمال غربی دریای آسایش قرار دارد، طرحی بیضی شکل و منظم دارد و اندازه آن 672×576 کیلومتر است. اگر دقت کنید، می بینید که سطح خاکستری و هموار آن عاری از دهانه های برخوردی است. در جنوب و شمال آن رشته کوه های بلندی وجود دارند. در شب پنجم، بارزترین دهانه ماه، تئوفیلوس در مرز دریاهای شهد و آسایش است. در مرکز دهانه آن، قله بلندی است که حتی با دوربین های دو چشمی مناسب هم دیده می شود.

شب ششم و هفتم، بهترین زمان برای رصد دهانه های ماه و دریاهای نیمی از قرص ماه است. بسیاری از رصدگران، بهترین زمان ماه را از هر نظر همین شب ها می دانند. خط سایه روشن قرص ماه راه به دو نیم تقسیم کرده است. در شمال دریای آرامش، نزدیک به قطب شمال ماه، یکی از عجیب ترین دریاهای ماه است. دریای برودت که مرتفع ترین، باریک ترین و درخشنده ترین دریای ماه است، به طول 1120 کیلومتر و عرض فقط 72 کیلومتر. در شب ششم، دهانه های ارسطو و ادوکسوس در وضعیت مناسبی قرار دارند. ارسطو در دریای برودت است و این دهانه ی 88 کیلومتری را به راحتی می توان یافت. عمق آن 4000 متر است. اما دهانه کوچک تر ادوکسوس در جنوب ارسطو قرار دارد که 65 کیلومتر طول دارد و عمق آن 4800 متر است. در شب هفتم، دهانه های معروف و بزرگ بتّانی و آبرخُس در نزدیکی خط سایه – روشن رُخنمایی می کنند. بتانی، حفره ای به نام منجم مسلمان مغربی است؛ دهانه ای شش ضلعی که کوه ها آن را احاطه کرده اند. در این شب سایه بلند دیواره شرقی کف حفره را می پوشاند و دیواره غربی آن کاملاً نور گرفته است. شاید قله مرکزی سفید رنگ آن را حتی با دوربین دو چشمی متوسط (50×10) نیز ببینید. بتانی 130 کیلومتر قطر دارد و عمق آن حدود 4800 متر است. درست در شمال بتانی، دهانی مشابه اما بزرگ تر و قدیمی تر ابرخس است که حدود 138 کیلومتر قطر و 2500 متر عمق دارد.

ادامه دارد ...

منبع:

مجله نجوم

تهیه و تنظیم برای تبیان:

ا.م.گمینی