داستان و قصه در بوستان سعدی

الف)همانگونه که بیان شد در دسته نخست، تعداد ابیات حکایت مدنظر نیست. چه بسا شاعر، در ابیاتی محدود، حادثه‏ای طولانی را بازگویی می‏کند. بلکه معیار این دسته،زمان حوادث تعداد شخصیت‏های موثر در حکایت و تحول آنها در سیر حکایت است.

تعداد اینگونه داستان‏های بلند در کل «بوستان» بسیار کم و انگشت شمار است. برای نمونه حکایت «بت سومنات» (باب هشتم)... یار جنگاور در سپاهان(باب پنجم) از این دسته‏اند.

برای هرچه بیشتر روشن شدن مطلب «داستان بت سومنات» را به زبان ساده و نثری روان درمی‏آوریم.

«شیخ، بتی از عاج را در سومنات می‏بیند که عده‏ای بر گرد آن جمع شده و آن را پرستش می‏کنند شیخ درمقام اعتراض برمی‏آید و برهمن را خشمگین می‏کند. برهمین بی‏اعتقادی شیخ به بت را برهمگان اعلام میدارد و شیخ که نمی‏تواند در برابر خشم مریدان قد علم کرده و آنان را قانع سازد اظهار می‏کند که آنچه گفته بی‏اعتقادی نبوده بلکه او هم نیز از ارادتمندان این آیین و پرستشگر بت است و آنچه می‏پرسد جهت کشف عظمت صنم است. برهمن علت را اینگونه تشریح می‏کند که بتان زیادی دیده‏است اما سر نهفته دراین بت آن است که هر صبح در برابر بندگانش دست بر دعا برمی‏دارد. شیخ کنجکاو شبی را در آن بقعه بسر می‏برد و صبحگاهان، هنگامی که عده بسیاری بر گرد بت حلقه زده‏اند به چشم خویش دست به دعا برداشتن بت را تماشا می‏کند و برهمن پیروزمندانه وی را مورد خطاب قرار می‏دهد که «دانم تو را بیش مشکل نماند.»

قهرمان داستان پس از چند شب ادای آیین بت‏پرستان، شبی را در جهت کشف راز بت به جست و جو می‏پردازد و بت‏پرست کافر کیش را پشت پرده می‏یابد که با ریسمانی دستان بت را به حالت دعا برمی‏دارد. برهمن از کشف این راز شرمسار می‏گردد و سعدی از بین خشم گرفتن برهمن، از آنجا می‏گریزد.»

همانگونه که مشاهده می‏کنید، زمانی که داستان دربستر آن جاری است شخصیت‏هایی موثر در روند داستان، حوادثی که پشت سر هم تکرار می‏گردد و به واقع تحولاتی که در اندیشه دو شخصیت داستان صورت می‏گیرد، داستان را به مرز یک داستان بلند نزدیک می‏سازد.

از آنجایی که پس از تعریف دسته دوم، یعنی داستان کوتاه، ممکن است این شبهه پیش آید که علت مرزبندی میان این دو نوع چه بوده‏است و مرز خاصی میان آنها به نظر نیاید؛ تعریفی را که از داستان بلند ارائه شده‏است و ارتباط بسیار نزدیک آن با داستان کوتاه را نقل می‏کنیم:

«داستان کوتاه»، روایتی است کوتاه‏تر از رمان و بیشتر محدود به موقعیت‏ها و شخصیت‏ها وغالبا مرتبط با تأثیری واحد است... درواقع این تعریف بر «داستان بلند» و ( long short story ) نیز قابل تطبیق است زیرا که «داستان بلند» سهمی نیز از «داستان کوتاه» برده‏است. اغلب این تعریف‏ها با اندک اختلاقی که به هم شبیه‏اند و بیشتر دور مسائل واحدی می‏گردند مانند «واقعه» و «تأثیر واحد»، «موقعیت» و «قرارگرفتن شخصیت در موقعیت» و تا حدود بسیاری معرف داستان کوتاه به خواننده‏اند.»

ب- داستان‏های کوتاه- پیش از آن که به بررسی این دسته پرداخته شود، پیشینه‏ای از داستان کوتاه لازم به نظر می‏رسد.

برای این نوع ادبی، تعاریف بسیاری از سوی نویسندگان و منتقدان ایرانی و خارجی ارائه شده‏است و تقریبا اغلب ادبا توافق نظر دارند که این نوع ادبی، تاریخچه کوتاهی دارد و زمان پیدایش آن در غرب حدود قرن نوزدهم دانسته و در ایران پس از نهضت مشروطه و حدود یک قرن برای آن درنظر گرفته‏اند. اما سامرست موآم  زمان پیدایش آن را هنگام «ظلمت زمان»  می‏داند و البته با رویارویی با آثاری در ادبیات فارسی که بسیاری از معیارهای کمی و کیفی داستان کوتاه را درخود دارند می‏توان ادعا کرد که «آنگونه داستان‏های حاوی یک اثر واحد» پیشینه‏ای بسیار کهن دارد.

یکی از این تعاریف که با بحث ما همخوانی بیشتری دارد، تعریف آقای میرصادقی از داستان کوتاه است.

«داستان کوتاه» خلاقه‏ای است که هدف آن به هم پیوستن و هماهنگ کردن شخصیت‏پردازی و مضمون پردازی و درونمایه و تأثیربخشی است.

دسته دوم،که بیشترین تعداد داستان‏ها را شامل می‏شوند منطبق بر تعاریفی است که از داستان کوتاه ارائه می‏دهند.

این دسته از داستان‏های بوستان دارای یک یا دو شخصیت (بندرت سه) و حادثه‏ای اثرگذار وبی‏حاشیه است، که گاه با سخن‏آرایی و افزودن اشعاری بر پند و وعظ به درازا می‏کشد، اما آنچه می‏ماند درحقیقت حادثه‏ای واحد با تأثیری واحد و قهرمانی واحد است.

***

روشن است که «مرکز»داستان، صحنه پوسیده‏شدن کفن توسط کرمان است.

چنانچه شاعر چندین بیت دیگر هم به مکالمه،یا در توصیف صحنه می‏افزود، باز هم داستان کوتاه بود. زیرا اثر واحد و شخصیت واحد همچنان برجای خود باقی‏اند.

شاید چنین به نظر رسد که میان دو نمونه نقل شده و نمونه بت سومنات در دسته اول و داستان فوق، تفاوت چندانی به چشم نمی‏آید. اما تفاوت عمده در آنجاست که در داستان «بت سومنات» بستر حادثه از زمانی پیش از وقوع حادثه آغاز و به زمانی پس از حادثه کشیده می‏شود و در واقع، حوادث پس و پیش نیز در داستان موثرند. در حالی که درنمونه دوم، پیام با ایجاز بیشتری انتقال داده می‏شود. نه‏تنها حوادث پس و پیش تأثیری در پیشبرد داستان ندارند، ذکری هم از آنها نمی‏شود.

برای داستان‏های کوتاه، تقسیم‏بندی ویژه‏ای را مطرح می‏کنند که به‏جهت ارتباط آن با نوع داستان‏های دسته دوم مفید به‏نظر می‏رسد.

1) داستان‏های لطیفه‏دار

2) داستان‏های واقعی

داستان‏های واقعی را داستان‏های کوتاهی دانسته‏اند که « از زندگی واقعی سرچشمه گرفته است و موضوع آنها با واقعیت‏های زندگی همخوانی و هماهنگی دارد. داستانی که معمولاً حرفی برای گفتن دارد»

و این امکان هست که دسته دوم داستان‏های بوستان از این نوع باشند.

ج) دسته سوم، که تعدادشان نسبت به دسته دوم کمتر و نسبت به دسته اول، بیشتر است داستان‏هایی است که در دو یا سه بیت و با نهایت اختصار، بیان می‏شود.

برای این دسته تقسیم‏بندی مجزایی انجام داده‏ایم:

1) حوادث بیان شده در ابیات محدود

2) مکالمه‏های صرفاً حکمت‏آموز

الف) در ردیف نخست، داستان‏هایی مدنظر است که در حین یک مکالمه، حادثه به‏وقوع پیوسته نیز بیان و نتیجه‏گیری می‏شود.

***

این نوع از داستان‏ها نیز به‏گونه‏ای زیرمجموعه داستان کوتاه قارر می‏گیرد، اما بهتر است عنوان «داستانک» ( Short Short Story) را برای آن درنظر بگیریم. داستانی به‏نثر است، که باید از داستان کوتاه جمع و جورتر و کوتاه‏تر باشد و از پانصد کلمه کمتر و از هزار و پانصد کلمه بیشتر نباشد و درآن، عناصر «کشمکش» و «شخصیت‏پردازی» و «صحنه» مقتصدانه و ماهرانه صورت گرفته باشد. «داستانک» همه عناصر داستان کوتاه را در خود جمع دارد، جز آن‏که این عناصر با ایجاز و اختصار همراه است. غالباً «داستانک» لطیفه گسترش یافته و استادانه ساخته‏ای است که پایانی تکان‏دهنده و شگفت‏انگیز داشته باشد»

ب) و دسته دوم، مکالمه‏هایی است که اتفاق خاصی در آن رخ نمی‏دهد اما آنها را از آن‏جهت که حادثه‏ای را در خود نهفته دارند و یا از آن‏رو، که خود یک حادثه‏اند و دارای شخصیت زمان و مکانند، به این دسته‏ها افزوده‏ایم که تعدادشان در بوستان کم نیست. و در بسیاری موارد، به‏جهت تثبیت یک نکته اخلاقی سروده شده‏اند و عموماً با عبارات «چه خوش گفت» و یا «شنیدم...» و... آغاز شده‏اند.

2-نحوه ورود به داستان- نکته دوم که در این مقاله بدان پرداخته‏ایم- شیوه‏ای است که «شیخ» در ورود به هریک از داستان‏ها برگزیده است.

سعدی حکایات خود را معمولاً با عباراتی نظیر عبارات ذیل آغاز کند:

1) یکی قدس سره‏دیدم[ ... مانند:

2) شنیدم مانند:

3) چه خوش گفت... مانند:

4)... یادم آمد... مانند:

5) یا این‏که به‏طور مستقیم حکایت را آغاز می‏کند مانند:

مرا در سپاهان یکی یار بود             که جنگاور و شوخ و عیار بود

6) یا این‏که غیرمستقیم نقل می‏کند، که حکایت یا «حدیث» را از زبان دیگران روایت می‏کند.

چه آوردم از بصره دانی عجب            حدیثی که شیرین‏ترست از رطب

شاید چنین به‏نظر رسد که چنین تفکیکی عملاً بی‏فایده است و ارتباط معقولی با نوع داستان‏هاندارد. اما به‏عقیده نگارنده این مقاله، ارتباطی ظریف وغیرمحسوس میان این دو مقوله وجود دارد. برای مثال، شاعر در بیان «داستان‏های بلند» به‏طور مستقیم و در داستان‏های کوتاه با عباراتی نظیر «شنیدم و...»، یا «یکی...» داستان را آغاز می‏کند.

امیدوارم که این بحث مقدمه‏ای باشد برای بررسی عنصر داستان در آثار نویسندگان و سخنوارن زبان فارسی. البته، این نکته نیز قابل یادآوری است که قصه‏ها بویژه در متون عرفانی نقد حال ماست و به‏هرصورت که در تقریر می‏آید، همواره متضمن رمزی است که لب معنی و سر باطن آن محسوب است و آشکار است که بدون تعمق دراین رمزها، تمام آنچه را دراین قصه‏ها است در نمی‏توان یافت و این موضوع را دکتر

منابع:

^{1-یونسی، ابراهیم: هنر داستان‏نویسی (چاپ سوم) تهران، امیرکبیر 1341.}

^{2-موام، ویلیام سامرست: درباره رمان و داستان کوتاه، ترجمه کاوه دهگان، تهران جیبی 1343.}

^{3-میرصادقی، جمال: ادبیات داستانی، تهران: شفا 1366 (چاپ اول)}

^{4-سعدی، شیخ مصلح‏الدین: بوستان، تهران، نشر افکار 1379 (چاپ سوم) (از روی نسخه‏های تصحیح شده محمد علی فروغی و دکتر غلامحسین یوسفی)، خوارزمی، 1372.}

^{5-حسن لی، کاووس: فرهنگ سعدی پژوهی، بنیاد فارسی‏شناسی، 1380.}

نویسنده :محسن محمدی فشارکی

تهیه و تنظیم : بخش ادبیات تبیان