معاون پژوهشی حوزه علمیه قم
به دنبال این نیستیم که مراکز پژوهشی زیر‌مجموعه ما شوند
معاون پژوهشی حوزه علمیه قم در گفت‌وگو با مرکز خبر حوزه فعالیت‌های انجام گرفته و برنامه‌های آینده این معاونت را در راستای ساماندهی امور پژوهشی، حمایت از پژوهشگران حوزوی و ارتقای همایش کتاب سال حوزه به همایش کتاب سال جهان اسلام تشریح کرد.
(س)- جایگاه پژوهش در حوزه‌های علمیه از آغاز تاکنون چگونه بوده است؟
پژوهش فعالیتی هدفمند است که همواره یکی از ماموریت‌های اصلی حوزه‌های علمی بوده است.
نهاد عالمان دینی در طول تاریخ شیعه خود را موظف دانسته دین را روشمند و منطقی و بر اساس منابع کتاب، سنت و عقل درست بفهمند، بدرستی برای مردم تبیین کنند و به خوبی به سوالات حوزه دین پاسخ دهند که انجام این کارها یک روحیه پژوهشی می‌خواهد
اصلا نمی‌توان پدیده پژوهش را از هویت حوزه علمیه جدا کردو مهمترین یادگار عالمان دینی ما میراث گرانسنگی است که در قالب آثاری همچون رساله، کتاب و مجموعه‌ای از پرسش و پاسخ‌ها به جا مانده و دانش دینی را حرکت داده.
(س)- نقش معاونت پژوهشی در امور پژوهشی مربوط به حوزه‌های علمیه چیست ؟
راهبری و حمایت از امر پژوهش و تولید دانش از امور ضروری است و باید جایی در حوزه به عنوان ستاد وجود داشته باشد که این ماموریت را انجام دهد. و ما فقط نقش استادی داریم.
(س)- چندی پیش مطالبی در خصوص تعیین اعضای هیات علمی پژوهشی طرح شده بود. توضیح بفرمایید؟
حوزه، الان به این نقطه رسیده و اهتمام دارد که در بخش آموزش، اعضای هیات علمی آموزشی داشته باشد؛ در بخش پژوهش نیز باید زمینه‌هایی فراهم شود که اعضای هیات علمی پژوهشی حوزه وجود داشته باشد، الان در بسیاری از مراکز علمی- پژوهشی حوزه اعضای هیات علمی وجود دارد، اما آن حجم و فضا نسبت به ظرفیت پژوهشی حوزه بسیار محدود است لذا باید برای این کار تدبیری دید و با توجه به تاکید مدیر حوزه علمیه در صدد هستیم در قالب طرحی، چگونگی تعیین اعضای هیات علمی پژوهش را پیشنهاد نماییم تا کار در این زمینه شکل بگیرد .
(س)- اجرای این کار در چه مرحله‌ای است؟
- ممکن است در مسیر تثبیت و عملیاتی شدن زمان ببرد، اما مطالعات آن در حال انجام است، اگر این طرح در شورای معاونان تصویب شود به مراجع عالی تصمیم‌گیری می‌رود و سازوکارهای جذب اعضای هیات‌های علمی پژوهشی هم خواهیم داد و این کمک می‌کند به اینکه پژوهشگری در فرهنگ حوزه‌های علمیه به عنوان یک کار و اشتغال جدی محسوب شود.
(س)- آیا ساختار تشکیلاتی معاونت پژوهشی حوزه تغییر خواهد کرد؟
معاونت پژوهشی نوپا است و در حقیقت 2 تا 3 ساختار را تجربه کرده است و الان هیچ ساختار مصوبی را به عنوان معاونت پژوهشی حوزه از سوی شورای عالی حوزه نداریم، الآن هم که ساختار معاونت‌های مختلف، مورد بررسی قرار می‌گیرد، ساختار معاونت پژوهشی هم به صورت نهایی طراحی شده و کارشناسی آن قبل از طرح در شورای عالی در حال انجام است.
(س)- تعامل معاونت با مراکز علمی جهان اسلام را چگونه ارزیابی می‌کنید و برای پویا کردن این تعاملات چه تصمیماتی دارید؟
این بخش از کار، بسیار مهم است ولی متاسفانه در مقام عمل فعال نبوده است. ما به مقوله فعالیت‌های علمی جهان اسلام و فعالیت‌های علمی مسلمانان در سراسر جهان نپرداخته‌ایم و سازمانی برای اینکه اینها را مطالعه و فعالیت‌های دینی را هماهنگ کند و یا بین اینها ارتباط برقرار نماید وجود نداشته است و در این قسمت کاستی وجود دارد به طوری که رابطه با نهادهای پژوهشی جهان اسلام محدود است.
گمان ما پس از ده دوره برگزاری کتاب سال حوزه این است که کتاب سال از محدوده ایران خارج شود و کتاب سال جهان اسلام را طراحی کنیم، دوستان ما در کتاب سال در حال بررسی این ایده هستند.
(س)- برای ساماندهی و سازماندهی مراکز پژوهشی حوزه چه برنامه‌هایی دارید؟
ما یک اصلی را مصمم هستیم رعایت کنیم و آن اینکه معاونت پژوهشی حوزه، صف پژوهش در حوزه نیست، ما ستاد هستیم، کار صفی را دستگاه‌های پژوهشی انجام می‌دهند.
نکته دیگر اینکه حوزه باید نیازهای جامعه دینی را در بحث آموزش، پژوهش و... مرتفع کند و این کار را با کمک صف‌های پژوهشی و آموزشی انجام می‌دهد. و طبیعتاً باید یک ارتباط جدی و هماهنگ و متوازن را با صف و ستاد پژوهش برقرار کنیم و کارهایی که باید در ستاد انجام شود مطالعات بنیادین پژوهش و نیازسنجی پژوهشی است، اما استانداردسازی مراکز پژوهشی توجه دادن به ارزیابی درونی و بیرونی مراکز پژوهشی، ساماندهی انجمن‌های علمی از مجموعه فعالیت‌هایی است که باید در راستای ایجاد هماهنگی میان دستگاه‌های پژوهشی صف برقرار بشود و ما در یک دوره‌ای کارهای مطالعاتی‌اش را انجام دادهایم و کم کم وارد عمل می‌شویم که بتوانیم این هماهنگی‌ها را ایجاد کنیم.
هر چند درصدد نیستیم که پژوهشگاه‌ها و مراکز پژوهشی زیر مجموعه ما باشند، اینها صف‌های مستقلی هستند و آزادی عمل‌های لازم خود را دارند و ما فقط به اینها یک سری خدمات می‌دهیم و هماهنگ کننده و مشورت دهنده هستیم و کار پژوهش را آنها انجام می‌دهند.
(س) - همکاریتان با مراکز پژوهشی وزارت علوم چگونه است؟
تعاملات نسبتاً خوبی با بخش‌های ذی‌ربط وزارت علوم داریم مثلا انجمن‌های علمی، کمیسیونی دارند که آنجا هم هست. البته وضعیت مطلوبی در این زمینه نداریم و باید با توجه به تمایل طرفین و آمادگی خوبی که در وزارت علوم وجود دارد به سوی ارتباط همه‌جانبه حرکت کنیم.
(س)- برای «نظام جامع اعتبار بخشی» چه تدابیری اندیشیده‌اید؟
پژوهشگران، دستگاه‌های پژوهشی و محصولات آن عمده‌ترین مولفه‌های پژوهشی هستند. این سه بخش از اولویت جدی برخوردار است، لذا ما در بخش شناسایی پژوهشگران کارهایی انجام دادهایم که تعریف پژوهشگری، فرآیند پژوهشی و فعالیت‌های پژوهشی دقیقا روشن بشود، شاخصه‌های هر فعالیت در وضع استاندارد تعریف بشود که این بخش تا حدودی پیش رفته است.بر این اساس هرکدام از شاخصه‌هایی که برای پژوهشگری لازم است و ما بر اساس آن می‌فهمیم که شخصی پژوهشگر هست یا نیست باید به جد ساماندهی بشوند،
الآن با توجه به ماده واحده شورای عالی انقلاب فرهنگی که اختیار این امور را به حوزه علمیه قم محول کرده است؛ شورای عالی حوزه، یک شورایی برای اعطای مجوزها و امتیازات علمی تاسیس کرد که به ساماندهی قطب‌های علمی می‌پردازد.
(س)- فعالیت انجمن‌های علمی حوزه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
انجمن‌های علمی، حلقه‌های گسترده علمی هستند که به صورت مستقل خدمات بسیاری را می‌توانند ارایه بدهند؛ به جهت‌گیری تولید دانش و توسعه علوم می‌توانند کمک بکنند و در فرآیند توسعه علم و پاسخ‌گویی به پرسش‌ها خیلی می‌توانند کمک بکنند، لااقل اینکه در شناسایی نیازها موثر خواهند بود. الان 12 انجمن علمی به ثبت رسیده داریم و علاوه بر اعضای پیوسته و رسمی خودشان اعضای ناپیوسته‌ای هم دارند، ولی نیازمند توسعه است و به لحاظ تعداد انجمن‌ها، فضاسازی مناسب و زمینه‌سازی برای استفاده از ظرفیت‌های قانونی کشور در مقام عمل و فعالیت لازم است.
(س)- برای ساماندهی بیشتر این انجمن‌ها چه برنامه‌ای دارید؟
- معاونت پژوهشی حوزه، ساماندهی انجمن‌های علمی را از طریق دبیرخانه انجمن‌های علمی انجام می‌دهد و این دبیرخانه آمادگی دارد وضعیت شاخص‌ها را در انجمن‌های علمی ارتقا بخشد یعنی ارزشیابی‌های علمی از این انجمن‌ها صورت می‌گیرد و اگر احیانا انجمنی، ناکارآمدی داشته باشد امتیازش لغو می‌گردد.
(س)- در توسعه انجمن‌ها چه موضوعاتی در اولویت است؟
- اصلی‌ترین دانش حوزوی به لحاظ کثرت دانشوران، فقه است، اما در بخش انجمن‌های علمی ما هنوز انجمن علمی فقه که ناظر به فعالیت‌های فراگیر دانش فقه باشد تشکیل نداده‌ایم، هر چند انجمن مطالعات سیاسی، گرایش فقه سیاسی دارد یا انجمن اقتصاد اسلامی به حوزه فقه اقتصاد ارتباط دارد اما فقه، منحصر به این دو بخش نیست، بلکه گرایش‌های متعددی در فقه وجود دارد که باید در قالب انجمن‌های علمی، نظیر انجمن علمی اصول، انجمن علمی فقه و قواعد فقهیه تاسیس شود.
(س) - راجع به راه‌اندازی کتابخانه‌های تخصصی به عنوان اصلی‌ترین منبع پژوهش چه برنامه‌ای دارید؟
اطلاعاتی از مدارس علمیه سراسر کشور گرفته شده است، حجم و گروه کتابها و مجموعه اینها تحلیل می‌شود و در صدد هستیم تعریف کنیم مدارس علمیه سطح یک، باید دارای چه ویژگی‌هایی باشد.
(س)- برنامه‌های شما برای ارایه تسهیلات به پژوهشگران چیست؟
بخش ارایه خدمات را معاونت طلاب و دانش‌آموختگان که تقریبا بخش حمایتی و پشتیبانی از نیروهای انسانی و علمی حوزه بر عهد دارد انجام خواهد داد و در این رابطه چند برنامه طراحی کرده‌ایم و اعلام آمادگی کرده‌ایم این کارها در اختیار آن معاونت قرار بگیرد و از طرح‌هایی است که در دستور کار شورای عالی حوزه است.
یکی دیگر از تسهیلات ارایه شده به پژوهشگران، تاسیس صندوق حمایت از پژوهشگران حوزه است. که حمایت مادی و معنوی به موقع از پژوهشگر را انجام دهد.
مطلب بعد حمایت معنوی از پژوهشگر است و این موضوع به مراتب مهمتر و بلکه دشوارتر است؛ مهم این است که ما مجموعه‌ای از حمایت‌های مادی و معنوی را از پژوهشگر داشته باشیم، البته فعالیت‌هایی از قبیل صدور کارت پژوهشگران حوزه که در همایش کتاب سال حوزه انجام می‌شود و یک سلسله حمایت‌های اولیه نیز صورت می‌گیرد.
(س)- برای پژوهشگران برتر چه برنامه‌ای دارید؟
الآن پژوهشگران برتر صرفا در همایش کتاب سال حوزه، جشنواره علامه حلی و احیانا از طریق نخبگان، پشتیبانی می‌شوند.
از طرفی هر کسی که مستقل کار کند و در قالب سازمان ناظری فعالیت کند، می‌تواند مورد حمایت قرار بگیرد و در قالب کتاب سال، اثرش را ارایه کند و در کرسی‌های نظریه‌پردازی مطرح شود.
(س) ،کارگاه‌های آموزشی را چگونه غنی‌تر می‌کنید؟
ما باید به سمتی برویم که کارگاه آموزشی پژوهش، جزو درس‌های نظام آموزشی حوزه قرار گیرد.
کارگاه‌هایی که در سطوح مختلف برگزار می شود، گاهی کارگاه‌های روش پژوهش است که از طریق واحد ذی‌ربط در مدارس علمیه برگزار می‌شود، گاهی پیش نیازهای پژوهش پیشرفته است که در قالب کارگاه‌های روش پژوهشی دینی برگزار می‌شود، این مجموعه کارگاه‌ها کارگاه‌های روش‌شناسی هستند و آموزش روش تحقیق هستند. یک کارگاه‌هایی در حال انجام است که امسال نمونه‌ای از آن انجام شده است، کارگاه‌های بهره‌گیری برای ورودی‌های درس خارج است، و کارکرد آن این است که به پژوهشگر می‌آموزد چگونه از این دروس استفاده کند. تاکنون به صورت آزمایشی انجام شده و انشاء‌الله در آینده به طور گسترده انجام خواهد گرفت.
کارگاه‌های مدیریتی نیز فعال هستند و کارگاه نیازسنجی پژوهشی نیز است که مدیران دست اندرکار پژوهش در آن شرکت می‌کنند.
(س)- ایجاد معاونت پژوهشی در مدارس علمیه را تا کجا پیش برده‌اید؟
این نیازمند یک برنامه‌ریزی جدی است که سازمان مدارس را دچار اضطراب نکند و ناهماهنگی ایجاد نشود و به مسئولیت‌های اصلی صدمه نزد و کار آموزش که کار مهمی است لطمه نخورد.
(س)- آیا جایگاهی برای استاد پژوهش در مدارس طراحی شده است یا نه ؟
طلبه وقتی نحو و صرف و اصول و فقه و تاریخ می‌خواند، باید در همان حوزه دانش، بتواند پژوهش را تمرین کند، روش درست و دقیق این است که استادی که درس می‌گوید یک مسئله پژوهشی را طرح کند و فرآیند پژوهشی را به شاگرد یادآوری نماید و کنترل و نظارت و در نهایت نتیجه را ارزیابی کند، این کار را باید از طریق دانش‌افزایی اساتید انجام بدهیم، بلکه این جزو برنامه‌های معاونت آموزش است، ما هم در این زمینه کمک می‌کنیم.
(س) - برای بهبود وضع پایان‌نامه‌‌نویسی در حوزه چه برنامه‌ای دارید؟
یک بخشی از کار به عهده مدارج علمی است اما این فرآیند در وضع موجود، مطلوب ما نیست، زیرا در موضوع پایان‌نامه‌ها نیازسنجی صورت نگرفته است. معاونت پژوهشی اصولی را در این زمینه تعیین و روش پایان‌نامه نویسی را در قالب یک متن منتشر کرده است و واحد مدارج علمی کارگاه‌های آموزشی را برای پایان‌نامه نویسی طراحی و اجرا می‌کند.
(س)- درباره صدور کارت ویژه پژوهشگران توضیح بفرمایید؟
کسانی که بر اساس استانداردهای مشخصی، پژوهشگری آنها احراز می‌شود، این کارت به آنها اهدا می‌شود و این کارت در حقیقت معرفی کننده است ؛ بنابراین هر خدماتی که بر اساس قانون در کل کشور به پژوهشگران ارایه می‌شود شامل این اشخاص نیز خواهد بود و کد پژوهشگری معینی دارد.
(س) - آیا برنامه‌ای برای راه‌اندازی مرکز حمایت از دیدگاه‌های نوین پژوهشی در معاونت پژوهش دارید؟
ما در کل حوزه نیاز به چنین چیزی داریم، در بخش پژوهش، افراد زیادی داریم که ایده‌های خوبی دارند، بعضی از آنها می‌توانند این ایده‌ها را تبدیل به طرح هم بکنند. ایده‌ای که تبدیل به یک طرح می‌شود، بعضی‌ها امکان اجرایی کردن را دارند و می‌توانند این کار را انجام بدهند بعضی نیز اجرا می‌کنند، اما زمینه‌های بازخورد سنجی برایشان فراهم نیست.
اگر بتوانیم یک بانک اطلاعاتی جامعی در خصوص ایده‌ها و با فرآیند تبدیل آنها به طرح‌های عملیاتی تاسیس کنیم، این مدل باید در بخش آموزشی انجام شود و در طرح تاسیس «مرکز ایده‌پردازی حوزه علمیه قم» باید ثبت شود و در بانک معینی ثبت اولیه بررسی می‌شود، بعد از اینکه مشخص شد ایده نویی است به نام صاحب ایده ثبت شود و از او کمک گرفته شود که چگونه این ایده تبدیل به طرح گردد و اجرا شود.
(س) - ارزیابی شما در خصوص استانداردهای فعالیت‌های پژوهشی حوزه چیست؟
از مهمترین تکالیف معاونت این کار است؛ مدیریت مطالعاتی ما سه اداره دارد که یکی استانداردسازی پژوهش است. خیلی طول می‌کشد که این امر محقق شود.
(س)- در زمینه تولید علم چطور؟
یکی از عمده‌ترین کارهای حوزه، تولید علم و دانش است، مأموریت حوزه این است که دانش مورد نیاز جهان را تامین بکند، لکن تولید علم یک پروسه طولانی و پر هزینه و نیروبر و زمان‌بر و سخت است، اما در عین حال ضروری و اجتناب‌ناپذیر است، این پروسه باید با نیازهای ما هم متوازن باشد. یک سری نیازها فردی است و یک سری اجتماعی است، باید به اینها پاسخ بدهیم، تولید علم نیازمند تربیت پژوهشگران نیز می‌باشد.
باید در تولید دانش‌های دینی به یک نقشه جامع علمی برسیم، در این مقوله، نقش چندانی نداشته‌ایم الان هم در طراحی نقشه جامع علمی کشور، حوزه‌های علمی، نقش در خورشان را نداشته‌اند، یا ایفا نکرده‌اند، هر چند در مقام داوری نیستم، اما در طراحی نقشه جامع علمی کشور بخصوص در نقشه جامع علوم اسلامی، باید جدی‌تر وارد شویم و از نقش و ظرفیت بیشتری برخوردار باشیم.
زیرا،نظام علم‌سنجی جهان معاصر، نظام علم‌سنجی غیر معنوی است و به یک نظام علمی سکولار نزدیک است، خیلی از دانش‌های دینی ما دیسیپلین علمی شمرده نمی‌شود، تولید علم هم شناخته نمی‌شود، و حتی وقتی تولید علم را ارزیابی می‌کنند ما را ارزیابی نمی‌کنند.
(س) - آیا به نیازسنجی در عرصه جهان اسلام هم توجه خواهید داشت ؟
در این راستا چند کار در معاونت پژوهشی انجام شده است، یکی برپایی کارگاه نیازسنجی است دیگر آنکه در نیازسنجی پژوهشی، مبانی و مدل‌های آن به لحاظ یک کار نظری مورد مطالعه قرار گرفته و در حال تدوین است، و از شیوه نیازسنجی پنج مرکز مهم پژوهشی حوزه کمک می‌گیریم تا به این وسیله به یک «مدل نیازسنجی» خوب و متناسب با بوم حوزه برسیم، اگر این «مدل نیازسنجی» طراحی شود، طرح فعالان حوزه پژوهش، اعم از فرد، نظام اسلامی و خود حوزه و نظام بین‌الملل اسلامی تدوین خواهد شد.
(س)- در پایان اگر مطلب خاصی دارید بفرمایید؟
در دوره جدید مدیریت حوزه یک بایسته های تازه رخ داده که اینها خیلی مهم هستند، مهم این است که حوزه جایگاه خود را به عنوان مرجع تولید دانش دینی بشناسد و خود را در نظام جامع علمی کشور به درستی تثبیت نماید. دانش‌های دینی را به صورت یک مجموعه ترسیم و روابط‌شان را در قالب هندسه جامع دانش دینی و حوزوی طراحی بکنیم، مهم این است که با آینده‌نگری، نیازهای آینده را ببینیم. و با توجه به همه این وضعیت و ظرفیت‌هایی که در حوزه علمیه وجود دارد یک نقشه راه جامع را طراحی کنیم، این یک ضرورت اجتناب ناپذیر این دوره است و معاونت پژوهش درصدد است تا ارتباطات خود را با نهادهای علمی بیرون و درون حوزه گسترش بدهد و از توان و ظرفیت‌های حوزه و کشور در این بخش استفاده بکند.
دوم اینکه زیر ساخت‌های پژوهش و نقشه‌ای که برای تامین این زیرساخت‌ها هست به دقت مورد التفات قرار دهد، نقش ستادی خود را دقیق تعریف کند و از آن عدول ننماید و با مشورت صاحب‌نظران امر پژوهش و با اجماع حداکثری ممکن، مسیر را طراحی نماید و پیش برود.
اگر در امر پژوهش خیزی برداشته شود باید با عقل جمعی حداکثری و در حد ممکن باشد چون به هر حال همه فعالان پژوهش با هم هستند که لوکوموتیو پژوهش را پیش می‌برند. و اگر یکی از اینها با سایر بخش‌ها ناهماهنگی داشته باشد، مجموعه این قطار دچار مشکل و آسیب خواهد شد.
