از شفتی چه می دانیم؟!

سال های زندگانی

حجةالاسلام سیدمحمد باقر موسوی شفتی در سال 1180 هَ . ق . در شفت گیلان (جنوب غربی رشت ) به دنیا آمد. او از سادات موسوی است و  نسبت او با بیست و یک واسطه به امامزاده حمزة بن امام موسی کاظم می رسد. سید بعد از آن که تا سن بیست سالگی در موطن خود به تحصیل مقدمات اشتغال داشت برای تکمیل معلومات عازم عتبات شد و در نجف در حوزه ? درس علمای بزرگ امامیه مانند سید محمد مهدی بحرالعلوم طباطبائی بروجردی (1155 -1212) و میرسید علی طباطبائی (1140- 1231) صاحب ریاض المسائل یعنی شرح کبیر و شیخ جعفر نجفی (متوفی سال 1227) معروف به کاشف الغطاء و ملامحمد مهدی نراقی (متوفی سال 1209) به  شاگردی پرداخت . سپس محضر آقا محمدباقر بهبهانی معروف را دریافت ، و پس از آن که از اکثر بزرگان عراق اجازه ? اجتهاد گرفت در مراجعت به ایران در قم به خدمت میرزا ابوالقاسم قمی (1130-1231) شفتی الاصل صاحب کتاب معروف قوانین همشهری خود رسید، و مدتی نیز مجلس درس او را درک کرد و میرزای قمی اجازه ? اجتهاد مفصلی برای او نوشت . حجةالاسلام در سال1217 هَ . ق . از قم به اصفهان آمد و در حالى كه جز یك جلد كتاب و سفره اى نان، چیزى همراه نداشت، در مدرسه « چهارباغ » مسكن گزید .ولى به زودى دریافت كه محفل درسش سرپرست مدرسه را آزرده خاطر كرده است . بنابراین به مدرسه دیگر كوچید و بساط تدریس و تحقیق گسترد. او تا آخر عمر پر برکت خود در اصفهان به سر برد و در تمامی مدت اقامتش در آنجا، به تدریس و تالیف و خدمت به مردم پرداخت.  او در سال 1245ق زمینی به مساحت  هشت هزار متر را ، براى پى افكندن یكى از بزرگترین مساجد جهان آماده كرد، و كلنگ بنیادى الهى را به زمین زد.عظمت نقشه سید چنان بود كه فتحعلی شاه قاجار آن را فراتر از توان مالى وی مى انگاشت. شاه با چنین اندیشه اى به سید حجت الاسلام پیشنهاد كرد که در ساختن مسجد شریك شود، ولى سید از پذیرفتن پیشنهاد سر باز زد.شاه گفت :شما توان به فرجام رساندن چنین بنیاد پرشكوهى را ندارید. سید فرمود : دست من در خزانه آفریدگار گیتى است. بدین ترتیب شاه قاجار از شركت در بنیاد مسجد باز ماند. سید حجت الاسلام در طول زندگی خود همیشه یاور ستمدیدگان بود ، و تا حد توان در مقابله با ظلم شاهان و درباریان ایستادگی می کرد ، و درباریان که راهی جز نابودی سید نمی دیدند ، بارها دست به ترور وی زدند ، اما توطئه های آن ها به لطف الهی ناکام ماند . سرانجام وی پس از گذراندن هشتاد و پنج سال زندگی پر ثمر ، در سال 1260 ق ، رخت از این جهان فانی بربست ، و ملا على اكبرخوانسارى _ یکی از شگردانش _ پیكر آن رهبر فرزانه را در خانه اش غسل داد، و فرزند برومندش علامه حاج سید اسدالله، بر وى نماز گزارد ، و سپس وی را در آرامگاهى كه خود آماده كرده بود، به خاك سپردند.(1)

مجلس درس

آنچه از گفتار گذشتگان درباره شیوه تدریس مرحوم سیّد حجّت الإسلام استفاده مى‏شود، آن است كه :

سپس به نقض و ابرام و نقد و انتقاد كلمات فقها مى‏پرداخت و در تأیید یا ردّ گفتار آنها مى‏كوشید وگفته آنها را با ادلّه عقلى و نقلى بیان مى‏فرمود . وى نسبت به فقها و علماى گذشته كمال احترام را رعایت مى‏كرد و همیشه نام آنها را با عظمت و بزرگى یاد مى‏نمود به همین دلائل بود كه عدّه زیادى از دوست داران علم و دانشِ الهى، در محضر او جمع شده، و از بركاتِ علمى و معنوى او بهره‏مند گردیدند .

شاگردان‏

از ثمرات مجلس درس سیّد حجّت الإسلام، مى‏توان به تربیت و تعلیم شاگردانى اشاره كرد كه هر یك در عصر خویش عالمى بزرگوار و فقیهى متبحّر گردیدند .

که برخی از آن ها عبارتند از:

1 - علّامه میرزا محمّد باقر چهارسوقى ( مؤلّف كتابِ شریفِ : روضات الجنّات ).

2 - مرحوم حاج محمّد جعفر آباده‏اى .

3 - مرحوم حاج شیخ جعفر كرباسى ( فرزند مرحوم حاجى محمّد ابراهیم كرباسى ).

4 - آقا محمّد مهدى كرباسى ( فرزند مرحوم حاجى محمّد ابراهیم كرباسى، و داماد سیّد حجّت الاسلام ).

5 - آقا میرزا محمّد هاشم چهارسوقى ( برادر صاحب روضات ).

6 - ملّا على اكبر خوانسارى .

7 - مرحوم ملّا احمد تربتى .

8 - ملّا عبداللَّه زنوزى ( حكیم و فیلسوف شهیر ).

9 - مرحوم علّامه شیخ مرتضى‏ انصارى .

10 - علّامه سیّد محمّد حسن موسوى ( معروف به مجتهد ).

11 - مرحوم میر سیّد حسن حسینى ( معروف به مقدّس ).

12 - میرزا محمّد نائینى .

13 - میرزا محمّد تنكابنى ( مؤلّف كتاب : قصص العلما ).

14 - مرحوم حاج سیّد فضل اللَّه استرآبادى .

15 - ملّا محمّد على محلّاتى .

16 - مرحوم سیّد محمّد شفیع جاپلقى ( مؤلّف كتاب : الروضة البهیة ).

17 - مولى محمّد رفیع گیلانى ( معروف به شریعتمدار ).

18 - ملّا محمّد تقى هروى .

19 - آقا سیّد ابوطالب حسینى قائنى .

20 - مرحوم مولى محمّد تقى یزدى

آثار علمى‏

اولین اثر علمى سیّد حجّت الإسلام، كتاب : « الحلیة اللّامعة للبهجة المرضیّة » است كه در ماه رجب سال 1204 ه ق در شهر كاظمین، به رشته تحریر درآمده ؛ و آخرین اثر ایشان اجازه‏اى است كه براى یكى از شاگردان خود، در ماه ربیع الأوّل سال 1260 ه ق - یعنى تقریبًا یك ماه قبل از وفات - مرقوم فرموده است. ایشان تألیفات بسیاری پیرامون مباحث مختلف فقهى، اصولى، حدیثى، رجالى، و نحوى از خود به یادگار گذاشته اند که برخی از آن ها عبارتند از:

1 - مَطَالِعُ الأَنْوَار

این كتاب شرحى است بسیار جامع و مفصّل در شش جلد، كه تنها شامل شرح « كتاب الصلاة »، از كتاب شرائع الإسلام، تألیف مرحوم محقّق حلّى ، تا بحث « صلاة الأموات »، مى‏باشد . با اینكه در این تألیف به شرح مسائل و احكامِ نماز پرداخته شده، ولى مشتمل بر تحقیق و برّرسى بسیارى از قواعد و ضوابطِ فقهى، اصولى، رجالى، و مسائل متفرّقه‏اى است كه به مناسبت از آن سخن به میان رفته، تا جایى كه مى‏توان گفت : بسیارى از مسائل دیگر ابوابِ فقهى - از طهارت تا دیات - را نیز در بر گرفته است .

مرحوم تنكابنى - از شاگردان سیّد حجّت الاسلام - در توصیف این كتاب مى‏نویسد : در این كتاب در هر علمى كه بواسطه‏اى از وسائط مسأله‏اى عنوان شده، آن مسأله را با استدلال نوشته، چه در اصول، و چه در فقه، و چه در نحو، و لغت، و رجال، وكلام، و هیئت(2)

2 - تُحْفَةُ الأَبْرَار الملتقط من آثار الأئمّة الأطهار

این كتاب به زبان فارسى، و یكى از آثار پر ارزشى است كه درباره احكام و مسائل نماز نگاشته شده است . تعداد ابیاتِ آن نزدیك به بیست هزار است، و در آن فوائد مهمّه و فروع نادره‏اى متعرّض گردیده، و گرچه به عنوان رساله عملیّه‏اى است براى مقلّدین، ولى به اندازهاى مطالب مفید و عالى در آن ایراد نموده، كه در هیچ یك از رساله‏هاى عملیّه به چشم نمى‏خورد .

استقبال و توجّهى كه از این كتاب بعد از تألیف شده، بى‏سابقه بوده است، تا جایى كه مرحوم آقا بزرگ تهرانى در كتاب « الذریعة » مى‏نویسد : یك نفر از نگارندگان، سى و چهار مرتبه این كتاب را - از اوّلِ تا به آخر - براى طالبانِ آن بازنویسى نموده است.(3)

این كتاب ارزشمند در دو جلد، به سال 1409 ه ق، با تحقیق حجّت الاسلام سیّد مهدى رجائى، توسّط انتشارات كتابخانه مسجد سیّد، به زیور طبع آراسته گردید .

3 - تحفة الأبرار

این كتاب به گفته علّامه تهرانى، غیر از عنوان گذشته است، چنانچه در كتاب : « الذریعة » آن را این گونه شناسانده : رساله فارسى فتوایى است جهت مقلّدین، و این كتاب را سیّد حجّت الإسلام خود از كتاب مطالع الأنوار خویش استخراج نموده است . آغاز آن : نحمدك اللهمّ . و در ادامه مى‏نویسد : نسخه آن را در كتابخانه مولى محمّد على خوانسارى، در نجف اشرف دیدم.

4 - خلاصه تحفة الأبرار

5 - سؤال و جواب

‏ مجموعه پرسش‏هایى است كه در موضوع‏هاى مختلفِ فقهى، در طول زمان از مرحوم حجّت الإسلام شفتى پرسیده شده، و ایشان بدان‏ها - گاه به عربى و گاه به فارسى - پاسخ داده، تا جایى كه در جواب بعضى سؤال‏ها، آن قدر استدلالى و همراه با نقل آراى فقها، به بحث پرداخته، كه خود یك كتاب و مساله جداگانه شده، و شایسته است جداگانه از آن یاد شود .این پرسش و پاسخ‏ها را یكى از شاگردانِ مرحوم حجّت الإسلام، جمع آورى نموده و بر اساس ترتیب كتاب‏هاى فقهى، از كتابِ « اجتهاد و تقلید » تا كتابِ « حدود و دیات »، و قسمتى هم در پایان به عنوانِ « متفرّقات »، منظّم و گردآورى كرده است . قسمتى از این كتاب در یك جلد، در سالِ 1247 قمرى - در زمان حیاتِ سیّد حجّت الاسلام - به چاپ سربى رسیده، ولى متأسّفانه تاكنون این اثر گرانقدر و با ارزش، تجدید چاپ نشده، وقسمت زیادى از آن همچنان مخطوط باقى مانده است .

6 - إقامة الحدود فی زمن الغیبه

7 - رساله در نماز شب و فضیلت آن

8 - قضاء و شهادات

‏ كتابى است استدلالى، كه هنگام اشتغال به بحث : « قضاء و شهادات » در محضر استادِ خویش مرحوم علّامه سیّد محسن اعرجى، نگاشته است . این كتاب در شهر كاظمین تألیف گردیده، و دومین یا سومین اثر علمى سیّد حجّت الاسلام به شمار مى‏آید (4)

9 - قضاء و شهادات و برخى از فروع آن

‏ این كتاب غیر از كتابى است كه در شماره قبل معرّفى شد، بلكه در موضوعِ قضا و شهادات، جداگانه نگاشته شده است ؛ مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى مى‏نویسد : نسخه آن را ضمن مجموعه‏اى با رساله وقفِ مرحوم سیّد حجّت الإسلام، در كربلا، در كتابخانه میرزا على شهرستانى دیدم (5)

10 - مناسك حجّ

‏ رساله‏اى است در آداب و مناسك حجّ به فارسى، مرتّب بر یك مقدّمه، سه مقصد، و یك خاتمه . مرحوم علّامه سیّد محمّد باقر خوانسارى، درباره این كتاب مى‏نویسد : از بهترین كتاب‏هایى است كه در این باره نوشته شده، و در این روزگار بسیارى از حاجیانِ بیت اللَّه الحرام، مطابق با آن عمل مى‏كنند (6)

11 - رساله در وقف

12 - رساله در اقسام اراضى

13 - رساله در احكام غُساله

‏14 - رسالة القِدْریه

نام دیگر آن : « رسالة فی تطهیر العجین بتبخیره و عدمه » است، و موضوع رساله آنكه : هرگاه قطره خونى در دیگ بیفتد، و با آنچه در دیگ است بجوشد تا از بین برود، آیا دیگ و آنچه در آن است پاك مى‏شود یا نه ؟ سیّد حجّت الاسلام در این رساله با تمسّك به دلائلى چند، حكم به پاك بودن مى‏دهد

مرحوم علّامه تهرانى درباره این كتاب مى‏نویسد : نسخه‏اى از آن را ضمن مجموعه‏اى، در كتابخانه مدرسه بروجردى، در نجف اشرف دیدم.

15 - رساله در تقلید از مجتهد میّت

‏ مرحوم علّامه تهرانى در « الكرام البررة »، ضمن شرح حال مولى عبدالوهّاب قزوینى، مى نویسد : « هدایة المسترشدین » نام رساله‏اى است كه مولى عبدالوهّاب، در موضوع تقلید میّت، در ردّ بر سیّد حجّت الإسلام نوشته . - و نیز از قول مولى عبدالوهّاب نام برده نقل مى‏نماید كه - : رساله‏اى فارسى و رساله‏اى عربى در موضوع جواز بقاء بر تقلید مجتهد فوت شده نوشته‏ام، ولى چون رساله سیّد حجّت الإسلام شفتى را درباره عدم جواز بر بقاء تقلید دیدم، این رساله را در ردّ بر آن نوشتم (7)

16 - ردّ بر رساله تعیین سلام سوم در نافله (1)

17 - ردّ بر رساله تعیین سلام سوم در نافله (2)

18 - رساله در مقبولیّت قولِ زن در عدم وجود مانع براى ازدواج

‏19 - رساله در شكیّات

20 - رساله در صلحِ حقّ الرجوع در طلاق

‏ این رساله در فقه، و به زبان عربى است، و در پاسخ سؤالى نگاشته شده پیرامون اینكه : اگر كسى زن خود را طلاق داد، و حقّ رجوع را صلح نمود، آیا این زن متعلّق به شوهر اول است، یا به شوهر دوم ؟

21 - رساله در كیفیّت زیارت عاشورا

22 - رساله عملیّه

‏ رساله فتوایى سیّد حجّت الاسلام است، كه آن را به فارسى و مختصر، براى مقلّدین خود در احكام و مسائل فقهى، نگاشته است . از این رساله نسخه‏هاى فراوانى در كتابخانه‏هاى مختلف، یافت مى‏شود .

23 - كاریزیّه

‏ این كتاب بخشى از استفتاآت و مسائلى است كه از حجّت الاسلام شفتى نموده‏اند، و ایشان بدان‏ها پاسخ داده‏اند .

24 - رساله در تعیین آیة الكرسى

25 - حاشیه بر فروع كافى

‏ كتاب « كافى » - از مهمترین كتاب‏هاى حدیثى شیعه - نوشته : مرحوم ثقة الإسلام كلینى، است . به همین دلیل عدّه زیادى از علما بر آن شروح و حواشى نگاشته‏اند . حجّت الاسلام شفتى هم از علمایى است كه حواشى مختصرى بر قسمت فروع آن ( شامل كتاب الطهارة تا كتاب الحجّ ) - با نشانى : « محمّد باقر الموسوی » - نگاشته است .

26 - حاشیه بر رجال شیخ طوسى

‏ حواشى مختصرى است بر كتاب : رجالِ شیخ طوسى، و چنانچه در عنوان گذشته گفتیم، نسخه اصل آن به همراه كتاب فهرست شیخ طوسى، در كتابخانه آیة اللَّه مرعشى، نگهدارى مى‏شود .

27 - مناظره شاه با سیّد حجّت الاسلام

‏28- الحلیة اللّامعة للبهجة المرضیّة

و بسیاری دیگر از آثار علمی....

خدمات اجتماعی

مرحوم میرزا حسن خان انصارى، در باره مسجد سیّد مى‏نویسد : بناى جامع بیدآباد، بر علوّ همّتش فریاد مى‏زند، زیرا مساجد بزرگ را شاهان متعدّد ساخته‏اند، و این مسجد را آن پادشاهِ علما به تنهایى كفالت فرمود (8)

شاعران وادیبان هم عصر حجّت الاسلام شفتى، نیز به نوبه خود، هر یك به سبك و زبانى، بناى با شكوه و پر آوازه او را، ستوده‏اند .

حكایتى شیرین‏

مرحوم تنكابنى، از نخستین روزهاى ساختِ مسجد، این چنین گزارش مى‏دهد : روزى فتحعلى شاه قاجار با سیّد حجّت الإسلام به تماشاى مسجد مى‏روند، شاه از سیّد خواهش مى‏كند كه او را در ساختمان مسجد شریك گرداند، ولى سیّد حجّت الإسلام تقاضاى شاه را ردّ نموده و قبول نمى‏فرماید . فتحعلى شاه به سیّد اظهار مى‏كند كه : شما قدرت بر اتمام و انجام مسجد را ندارید ! مرحوم سیّد هم در جواب مى‏فرماید : من دست در خزاین الهى دارم (9)

زمین مسجد سیّد و مساحتِ آن‏

معروف و مشهور است كه زمین مسجد سیّد را فتحعلى خان اعتماد الدوله، وزیر شاه سلطان حسین صفوى، خریدارى كرد تا در آن مسجدى بنا كند، امّا بر اثر هجوم افغان‏ها مقدور نگردید، تا آن كه در زمان فتحعلى شاه قاجار، سیّد حجّت الاسلام مبادرت به این كار بزرگ نمود (10)

ویژگى‏هاى مسجد سیّد

مسجد سیّد اصفهان، كه در ضلع جنوبى خیابان مسجد سیّد، در فاصله كمى از خیابان چهارباغ واقع است، یكى از مساجدى است كه ساختمان آن در اواخر قرن دوازدهم هجرى قمرى آغاز شد و در اواسط قرن سیزدهم به اتمام رسید .

این مسجد، داراى : دو شبستان بزرگ، دو گنبدِ كوچك و بزرگ، دو چهل ستون، دو مهتابى گسترده در كفِ حیاط، سه ایوان، یك گلدسته بزرگ، ساعتى رفیع بر ایوان جنوبى، مَدْرَسى بزرگ براى تدریس طلّاب، و بیش از چهل و پنج حجره و چند دهلیز در طبقه فوقانى به منظور سكونت طلّاب، است .

مسجد سیّد، همانند دیگر مساجد بزرگِ اصفهان، چند محلّه بیدآباد كه عبارتند از : كوى باغ كلم، حمّام دو قلو، و كوچه شیخ‏ها، را به هم مربوط مى‏سازد.

وقفنامه مسجد سیّد

اساس ساختمان مسجد و بناى اصلى آن تا سال وفات حجّت الاسلام شفتى - یعنى سال 1260 ه ق - به اتمام رسید، ولى تكمیل قسمت‏هایى از بنا و تزیینات مسجد باقى ماند، كه در طول زمان به وسیله فرزندان ونوادگان وى انجام گرفت .

همچنین سیّد حجّت الاسلام فرصت نیافت تا وقف نامه‏اى براى مسجدِ خویش تنظیم نماید، براى همین این مهمّ را فرزندِ وى، مرحوم حاج سیّد اسد اللَّه - كه پس از پدر نزد همگان و حتّى برادران خود از منزلتى والا برخوردار بود - به انجام رسانید .

پی نوشت ها:

1-  لغت نامه دهخدا ذیل حجةالاسلام شفتی

2- قصص العلما : 135

3- الذریعة : 3 / 404

4- بیان المفاخر : 2 / 72

5- الذریعة : 17 / 141

6- ترجمه روضات الجنات : 2 / 293

7- الكرام البررة : 2 / 810

8- تاریخ اصفهان و رى : 96

9- قصص العلما : 149

10- آثار ملّى اصفهان : 647، به نقل از : تاریخ ابنیه تاریخى اصفهان : 177

رادفر