تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام
قسمت سوم
2-ادبیات میانه شرقى
الف. ادبیات سغدى
سغدى زبان مردم سرزمین سغد به مركزیت سمرقند و درّة زرافشان (در تاجیكستان امروزى) بود. به علاوه زبان میانگانِ (یا زبان میانجى) جادّة ابریشم در سده‌هاى ششم تا دهم.م/ چهارم ق و زبان ادارى، تجارى و فرهنگى در مناطقى مانند واحه‌هاى تورفان در تركستان چین بوده است. متون سغدى شناخته به سه خطّ سغدى، مانوى و سریانى نوشته شده است و آثار به دست آمده از این زبان را در دورة میانه برحسب موضوع مى‌توان به دو گروه غیردینى و دینى بخش كرد. شمار آثار غیردینى كه به خطّ خاصّ سغدى نوشته شده بسیار كمتر از آثار دینى به زبان سغدى و شامل سكّه، نامه، سنگ نوشته، سند و نوشته‌هایى بر چرم و كاغذ و پوست است. ولى آثار دینى از نظر تنوّع و حجم، مهم‌ترین بخش ادبیات زبانهاى ایرانى میانة شرقى و متعلّق به دورانى مابین سده‌هاى هشتم تا یازدهم.م/ دوم تا پنجم ق است و به پیروان ادیان بودایى، مسیحى و مانوى تعلّق دارد (براى آگاهى بیشتر، نك: قریب، ص نوزده. بیست و چهار).
آثار بودایى
كه نوعى ادبیات ترجمه‌اى و مشحون از اصطلاحات فلسفى و احكام آیین بوداست، شاید پر حجم‌ترین آثار ادبى زبان سغدى باشد. متنهاى سغدى بودایى كه به خطّ سغدى نوشته شده است، بیشتر ترجمه‌هاى متنهایى چینى است كه اكثر آنها خود از اصل سنسكریت به زبان چینى ترجمه شده است و محتواى آنها از مكتب مَهایانه بودایى نشأت گرفته است. دو كتاب وِسَنْتَره جاتَكَه و سوتره چم و پادافره كردارها از مهم‌ترین آنهاست. رساله‌هاى دیگرى در مجموعه‌هاى آثار سغدى بودایى به چاپ رسیده است كه متنهاى سغدى، محفوظ در كتابخانه ملّى پاریس، و متنهاى سغدى كتابخانة بریتانیا از آن میان شایان ذكرند.
آثار مسیحى
نوعى ادبیات ترجمه‌اى شامل ترجمة بخشهایى از كتاب مقدّس ، زندگى و اعمال قدّیسان، چندین موعظه و تفسیر، اعمال شهداى مسیحى، آراء بزرگان كلیسا و كلمات قصار و عبارات پندآموز است كه به خطّ سریانى سترنجیلى و نیز به خطّ سغدى نوشته شده است. این آثار بیشتر از زبان سریانى، زبان دینى مسیحیان نسطورى آسیاى مركزى، ترجمه شده است (سیمز ویلیامز، «ادبیات مسیحى به زبانهاى ایرانى میانه»، ج. V ، ص 539-534 ).
آثار مانوى
این متنها، كه به خطّ مانوى نوشته شده، دربر گیرندة ترجمة سغدى سرودها و متنهاى مربوط به كتابهاى دینى مانوى از اصل فارسى میانه و پارتى و آثارى است كه اصلاً به زبان سغدى نوشته شده است. تاریخچة آیین مانوى، جدولهاى تقویمى، توبه‌نامه‌ها، داستان و تمثیلها (براى ترجمة فارسى، نك: زرشناس، جستارهایى در زبانهاى ایرانى میانة شرقى ) از اهمّ این آثار است.
نوشته هاى غیردینى سغدى نماینده بخشى از فرهنگ جوامع سغدى زبان است كه روزگارى دراز (در حدود پنج تا شش سده) ركن اصلى جامعه و فرهنگ آسیاى مركزى بوده‌اند. متنهاى سغدى بودایى به استثناى متن وِسَنْتَره جاتَكَه ، كه داراى سبك ادبى پیشرفته‌ترى نسبت به دیگر متنهاست، فاقد ارزش ادبى خاصّ، حتّى از جهت زبان‌شناختى، و غالباً بازتاب ادبیات جوامع‌بودایى‌مذهب‌وچینى‌زبانِهمعصرِخویش‌اند.ادبیات‌سغدى مسیحى نیز گونه‌اى ادبیات ترجمه‌اى و فاقد ارزش ادبى است.
ادبیات مانوى، برخلاف متنهاى بودایى و مسیحى، از تخیلى رنگین، درخشان و زنده و تشبیهات و استعاراتى زیبا سرشار است كه ملهم از شخص مانى بوده و براى درك بیشتر فلسفة مانوى ارزشمند و گرانبهایند و به همان اندازه نیز از ارزش زبان‌شناختى برخوردارند. مانویان هم مهارت نویسندگى داشتند و هم مترجمان بسیار زبردستى بوده‌اند و زبان متنهاى سغدى مانوى روان، زیبا و كاملاً متمایز از ترجمه‌هاى گنگ، پیچیده و ناقص مترجمان مسیحى و بودایى سغدى زبان است.
ب. ادبیات خوارزمى
خوارزمى زبانِ قدیم خوارزم (بخشى از ازبكستان و جمهورى تركمنستان امروزى) بوده كه تا اواخر سده چهاردهم.م (8 ق) زبانى زنده بوده است. آثار بازماندة آن شامل آثار و مدارك خوارزمى میانه (خوارزمى قدیم) متعلّق به سده‌هاى سوم یا دوم ق.م تا سدة نخست ق (700 م) و به خطّ قدیم خوارزمى، مقتبس از خطّ آرامى، یعنى خطّ آرامى.ـ خوارزمى است. سكّه‌ها و كتیبه‌هایى بر چوب، چرم، ظروف نقره و دیوار استودانها اهمّ این آثار را پدید مى‌آورد .
آثار و مدارك خوارزمى متأخّر متعلّق به دوران اسلامى و به خطّى مقتبس از الفباى عربى- فارسى، كه معمولاً عربى.ـ خوارزمى نامیده مى‌شود، و مشتمل است بر جمله‌هایى به خوارزمى كه در برخى از دستنویسهاى دو كتاب فقهى عربى، به نامهاى یتیمة‌الدّهر فى فتاوى اهل‌الدّهر و قُنْیة‌المُنیه (سدة هفتم ق) آمده است، و رسالة كوچكى با عنوان رسالة الالفاظ الخوارزمیة الّتى فى قنیة المبسوط (سدة هشتم ق.م) مشتمل بر شرح لغات خوارزمى قنیة‌المنیه ، و همچنین معادل كلمات و جملات فارسى به زبان خوارزمى، در نسخه‌اى از كتاب لغت مشهور زمخشرى، با عنوان مقدّمة الادب ، و معادل خوارزمى كلمات عربى نقل شده در دو نسخة دیگر این كتاب .
جمله‌هاى خوارزمى مقدّمة الادب نسبتاً ساده و روان و وفادار به متن اصلى عربى است، ولى با عبارتهایى تكرارى، یكنواخت و ساختارى واحد و كسل كننده؛ با این همه، اطّلاعات كم‌نظیرى دربارة زبان خوارزمى و گنجینة واژگان این زبان در دسترس خواننده مى‌گذارد. در مجموع، آثار برجاى مانده از این زبان را به دشوارى مى‌توان ادبیات نامید.
ج. ادبیات سكایى
آثار برجاى مانده از زبان سكاها در دورة میانه، كه از سین كیانگ (تركستان چین) در آغاز سدة بیستم.م به دست آمده است، شواهدى از دو گویش متفاوت این زبان را ارائه مى‌كند: گویش شمال غربى (معروف به تُمْشُقى ، كه گویش كهن‌ترى است) و گویش شرقى (معروف به خُتَنى ). تقریباً تمامى این آثار متعلّق به بوداییان است و از سنسكریت ترجمه شده و گونه‌اى ادبیات ترجمه‌اى دینى است. گرچه آثار غیردینى آن نیز رنگ بودایى دارد. گویش ختنى تا سدة پنجم.ق در پادشاهى ختن كاربرد داشته است. مفصّل‌ترین متن ختنى كتاب زَمبَستَه به شعر است. به طور كلّى متنهاى ختنى مشتمل است بر تمثیلها، روایات، توبه نامه‌ها، رسالات طبّى، واژه نامه‌هاى چینى.ـ ختنى، واژه‌نامه‌هاى تركى.ـ ختنى، یك متن كوچك جغرافیایى و داستان هندى رامه و همسرش سیتا كه منظومه‌اى حماسى با تفسیرى بودایى به این زبان است. نسخه‌هاى موجود ختنى در زمانى میان سده‌هاى هفتم تا دهم.م به خطّ براهمى، مقتبس از خطّ سنسكریت، نوشته شده است .
آثار ترجمه‌اى بدنة اصلى ادبیات سكایى را پدید مى‌آورد. امّا دخل و تصرّف مترجم ختنى زبان، مثلاً، داستانى مانند رامه و سیتا را به شعر حماسى اصیلى در زبان ختنى مبدل مى‌سازد و اشعار غنایى زیبایى پدید مى‌آورد كه بازتاب سنّتى دیرپا و ریشه‌دار در شعر و اندیشة دینى سكاهاست. استفاده از واژگانى غنى براى ترجمة گونه‌هاى مختلف ادبى نظیر شعر، افسانه و حماسه و حتّى فلسفه، شاهدى دیگر بر این مدّعاست.
در مجموع نوشته‌هاى موجود زبان ختنى حكایت از وسعت كوششهاى ادبى و گستردگى دامنة ادبیاتى دارد كه تنها بخش كوچكى از آن به دست ما رسیده است. این نوشته‌ها از نظر زبان‌شناختى نیز حایز اهمّیت بسیار است، زیرا به شناخت ما دربارة زبانهاى شرقى ایران مى‌افزاید.
د. ادبیات بلخى
بلخى زبان مردم سرزمین بلخ باستانى (شمال افغانستان كنونى) یگانه زبان ایرانى میانه است كه نظام نوشتارى آن بر الفباى یونانى بنا نهاده شده است. آثار بازمانده از این زبان كه به اواسط سدة دوم تا اواسط سدة نهم م تعلّق دارد، اینهاست: سكّه‌هاى شاهان كوشانى، به خطّ تحریرى یونانى.ـ بلخى، چهل مُهر به همان خط، كتیبة نوكونزوك ، در مدخلِ دژـ معبد بَغْلان در سرخ كُتَل (گرشویچ، «ادبیات بلخى»، ص 1250 )، و سنگ نوشتة رَبَتك ، متعلّق به كنیشكة بزرگ مكشوف در استان بغلان افغانستان (سیمز ویلیامز، «یادداشتهاى دیگرى دربارة كتیبة بلخى ربتك»، ص 97-79 )، از مهم‌ترین آثار زبان بلخى‌اند . اندك شمار بودن متنها، ناقص یا ناخوانا بودنِ آثار موجودِ زبانِ بلخى و نیز دشوارى قرائت و ترجمة آنها، ادبیات زبان بلخى را به صورت حوزه‌اى گسترده براى پژوهش درآورده است كه تنها حایز اهمّیت زبان‌شناختى است.
3. ادبیات مانوى
آثار مانوى قدیم‌ترین آثار ادبى مدوّن به زبانهاى ایرانى (فارسى میانه، پارتى، سغدى و بلخى)، صرف‌نظر از آثار كتیبه‌اى‌اند. این آثار كه به خطّ مانوى (مقتبس از خطّ تَدمُرى) نوشته شده و متعلّق به دورانى میان سده‌هاى سوم و نهم است، به صورت قطعه‌هاى پراكنده و آسیب دیده در اوایل سدة بیستم.م از ویرانه‌هاى صومعه‌هاى مانوى در تورفان، واقع در تركستان چین، به دست آمده است. محتواى آثار مانوى اساساً دینى و متشكل از عناصر سامى، و سامى.ـ یونانى است (زرشناس، «مانویت، آموزة دو بُن»، ص 217ـ236). ادبیات مانوى مشتمل است بر:
الف. هفت كتاب مانى
به گویش آرامى بین‌النّهرین جنوبى، زبان مادرى او كه به دست پیروانش به زبانهاى گوناگون ترجمه شده است، به نامهاى انجیلِ زنده ، گنجینة زندگان (ابن‌ندیم: سِفْرالاَحیاء ، ص 598)، فِرَقْماطیا ، رازها (ابن‌ندیم: سِفْرالاَسرار ، ص.598)، غولان (ابن‌ندیم: سفْرالجَبابِره )، نامه‌ها ( رسائل ) و زبور . بخش بزرگى از این آثار نابود شده و فقط از انجیل زنده ، غولان ، نامه‌ها و زبور مانى قطعاتى به زبانهاى فارسى میانه، پارتى و سُغدى در دست است. مانى، افزون بر این هفت اثر، كتاب مصوّرى با عنوان ارژنگ و كتاب دیگرى به نام شاپورگان به زبان فارسى میانه داشته است.
ب. آثار منثور پیروان مانى
كه عبارت است از كِفالایا (مجموعة روایتهاى منسوب به مانى)؛ شرح حال مانى، داستانهاى تمثیلى (زوندرمان، متنهاى تمثیلى ، ص. 109-83 )، نامه‌ها، چكیدة تعلیمات مانوى، مواعظ مَنوهْمِدروشْن و تفسیرجان (بویس، «ادبیات مانوى در ایرانى میانه»، ص. 73-72 ).
ج. اشعار مانوى
كه بخش عمده‌اى از ادبیات مانوى را تشكیل مى‌دهد و اغلب به زبانهاى فارسى میانه و پارتى است. اشعار مانوى در دست نوشته‌ها معمولاً به صورت نثر نوشته مى‌شده، امّا پایان ابیات با نقطه‌اى رنگین مشخّص شده است. متنهاى منظوم مانوى را از نظر صورت ظاهر مى‌توان به سه دستة سرودهاى بلند، مدایح دینى بلند و سرودهاى كوتاه تقسیم كرد (زرشناس، «به یاد مانى»، ص 44ـ64). وزن اشعار مانوى را گروهى هجایى، و گروه دیگر ضربى یا تكیه‌اى دانسته‌اند. بنابر آخرین پژوهشها، در وزن اشعار پارتى، و به احتمال بسیار فارسى میانه، علاوه بر شمار هجاهاى تكیه‌دار، ضرب وزن نیز ممكن است متفاوت باشد (لازار، «وزن شعر پارتى»، ص. 371 و.بعد).
برخى نوشته ها و ترجمه هاى منثور مانویان به زبانهاى ایرانى، نظیر شاپورگان ، ثقیل و غیراستادانه است و این ویژگى در برخى ترجمه‌هاى منثور به زبان پارتى نیز دیده مى‌شود. اكثر نوشته‌هاى مانوى اكنون ناقص و پراكنده است، امّا این مجموعة مكتوب بى همانند، كه از كهن‌ترین تألیفهاى ایرانى به شمار مى‌آید، سیر تحوّل سنّت ادبى این سرزمین را نشان مى‌دهد و نه تنها براى شناخت آیین مانوى، بلكه براى بررسى زبان و ادب ایرانى نیز سودمند است.
داستانهاى تمثیلى مانوى به سه زبان فارسى میانه، پارتى و سغدى بخش مهمّى از ادبیات مانوى را تشكیل مى‌دهد. مانویان در همة نواحى از امكانات ادبى بیگانه براى تبلیغ آیین خود بهره مى‌بردند و خود نیز عامل مهمّى در شناساندن داستانهاى شرقى به اروپاییان شدند. آثار منظوم مانوى اغلب بدیع و نومایه است و در آنها از صنایع لفظى و صوَر خیال، خصوصاً تشبیه و مجاز، استفاده شده و از این نظر اشعار پارتى از اشعار فارسى میانه دلكش‌تر است. خطّ مخصوص مانویان كه براى نوشتن این آثار به كار رفته، تكامل‌بخش سنّت نوشتارى زبانهاى ایرانى است و مطالعات زبان‌شناختى را سهولت مى‌بخشد.
نویسنده ک زهره زرشناس
