مکاتب فقهی مرحوم خویی، بروجردی و امام خمینی(ره)

ابوالقاسم بن علی اكبر بن هاشم موسوی خویی در 15 رجب 1317(ق) در خوی متولد شد. بدنبال اختلاف علما در جریان نهضت مشروطیت پدر ایشان به نجف اشرف مهاجرت می كند و او دو سال بعد در سال 1330 به ایشان ملحق می شود. هر چند عراق آن روز نیز نه تنها از جریان مشروطیت و دسته بندیهای فقها در این مسئله خالی نیست، بلكه علاوه بر آن مبارزه علما علیه استعمار انگلیس در جریان است. در این نهضت مرحوم میرزا محمد تقی شیرازی در سامرا و مرحوم شیخ الشریعه اصفهانی در نجف، نقش تعیین كننده ای دارند. ابوالقاسم جوان در چنین محیطی پس از اتمام مرحله سطح در سال 1338 در سن بیست سالگی پا به عرصه تحصیل خارج می گذارد. و از همان آغاز آثار ذكاوت و استعداد علمی او چشمگیر و مشخص است. او افزون بر 12 سال از محضر اساتید ذیل استفاده می كند:

1. شیخ فتح الله مشهور به شیخ الشریعه اصفهانی، شیخ مهدی مازندرانی شیخ ضیاالدین عراقی، شیخ محمد حسین اصفهانی (كمپانی)، شیخ محمد حسین نائینی، شیخ محمد جواد بلاغی صاحب تفسیر آلاالرحمن، حكیم بزرگ مرحوم سیدحسین بادكوبی. بیشترین تحصیل او در فقه و اصول نزد مرحوم كمپانی و مرحوم نائینی صورت می گیرد. او نزد این دو عالم علاوه بر چند كتاب فقهی، یك دوره كامل خارج اصول را میگذراند و پس از درس استاد، مباحث مطروحه را برای دیگر طلاب كه در بینشان اهل فضل كم نبود، تقریر می كند. مرحوم نائینی آخرین استادی است كه او از محضرش استفاده كرده است ، مضافاً  احاطه او بر مباحث رجالی و نگارش کتاب "معجم رجال الحدیث"مرهون مباحث رجالی مرحوم آیت الله العظمی آقاسید ابو تراب خوانساری است که از برجسته ترین دانشمندان و مراجع نجف اشرف در اواسط قرن چهارده هجری قمری است .

در بیست و پنج سالگی (1342 ق) نخستین كتابش بنام «نفحات الاعجاز فی رد حسن الایجاز» را در نجف اشرف منتشر می كند. این كتاب نقد و پاسخی است به كتاب «حسن الایجاز فی ابطال الاعجاز» یك آمریكایی موسوم به نصیرالدین ظافر. ابوالقاسم جوان در این كتاب از اعجاز قرآن كریم دفاع می كند. شش سال بعد، با انتشار جلد اول «اجود التقریرات» كه تقریر دروس مرحوم میرزای نائینی به قلم اوست، وی را به عنوان یك مجتهد جوان در حوزه نجف معرفی می كند. حدود سال 1352 ق. تدریس مرحله عالی خارج فقه و اصول را در مسجد خضرای نجف آغاز می كند و در این زمان جمعی از بزرگان علمای نجف مانند مرحوم نائینی، كمپانی، عراقی، بلاغی، میرزا آقاشیرازی و سید ابوالحسن اصفهانی به اجتهاد و فقاهت ایشان شهادت داده اند و در نزدیك شصت سال تدریس مداوم جمع  كثیری از افاضل علمای جهان اسلام در محضر او پرورش می یابند. تدریس دو دوره كامل خارج مكاسب (بر مبنای مكاسب شیخ اعظم انصاری «ره ») و چند كتاب فقهی دیگر و نیز دو دوره كامل كتاب صلوه را در طول  25 سال، انجام می دهد و از سال 1377 ه.ق تدریس فروع متن عروه الوثقی را آغاز می كند و طی نزدیك به سی سال توفیق می یابد یك دوره كامل فقه استدلالی را به ترتیب عروه الوثقی به پایان برد.

او در عمر پربار خود موفق می شود شش دوره كامل خارج اصول را تدریس كند و تدریس دوره هفتم به واسطه اشتغالات مرجعیت در مسئله  «ضد» رها می شود (ظاهراً قبل از 1400). انتشار جلد اول كتاب «البیان فی تفسیر القرآن» نشان داد كه ایشان در علوم قرآنی و تفسیر نیز مبتكری نوآور و صاحب نظری بصیر است. اما علی رغم تدریس طولانی ایشان در فقه و اصول، تدریس تفسیر را به دلایلی ادامه نمی دهد.

از آن مرحوم در چهار زمینه كتاب به یادگار مانده است: فقه و اصول و رجال و تفسیر، و انصافاً در هر چهار رشته آثار ماندنی عرضه كرده است. آرا علمی آیت ا... العظمی خویی در زمره مطرح ترین آرا دروس فقه و اصول حوزه های علمیه است. هیچ كرسی تدریس فقهی یا اصول نسبت به  آرا او نمی تواند بی اعتنا باشد، حال چه در تأیید مبنای او و چه در نقد دیدگاهش، مبالغه نیست اگر ادعا كنیم دیر زمانی است كه بسیاری از دروس فقه و اصول نجف و قم با طرح آرا علمی او رونق می گیرد.

در اكثر كتب فقهی یا اصول منتشرشده سی سال اخیر تأثیر علمی او مشهود است. موسوعه كبیر رجالی او مبسوط ترین و در زمره  قوی ترین مجموعه های رجالی شیعه است كه هر عالمی در تحقیقات رجالی خود به آن نیازمند است. تفسیر «البیان» او گرچه تنها یك جلد است و مختصر، اما به جوانب مختلف علوم قرآنی پرداخته است و از تفسیر تنها به سوره مباركه حمد اكتفا كرده است، اما به هر حال این تألیف یك نقطه عطف در تاریخ تألیف علوم قرآنی در جهان اسلام بویژه تشیع به شمار می رود.

مرحوم آیت الله خویی اگر چه در فقه و اصول تألیفات قلمی فراوانی ندارد، اما بیشترین تألیفات فقهی اصول در تقریر دروس فقه و اصول ایشان است. نظم و دقت اصولی، روانی و سادگی بیان و دوری از حشو و زوائد باعث شده است تقریرات دروس ایشان عملاً محور مطالعه جمع  كثیری از طلاب در مرحله خارج باشد. آثار مطبوع ایشان شامل آثار فقهی، اصولی، رجالی و تفسیری كه خود به رشته تحریر درآورده، میشود.

از برخی شاگردان مرحوم آیت الله العظمی خویی  ذیلاً می توان  یاد كرد

آیت الله شهید سید محمد باقر صدر

آیت الله العظمی سید علی سیستانی

مرحوم آیت الله سید محمد روحانی

آیت الله العظمی آقای حاج شیخ حسین وحید خراسانی

مرحوم آیت الله العظمی شیخ جواد تبریزی

شهید مظلوم آیت الله العظمی میرزا علی غروی تبریزی

شهید غریب آیت الله شیخ مرتضی بروجردی

شهید جاوید الاثر سید رضا موسوی خلخالی

حضرت آیت الله موسوی اردبیلی

امام موسی صدر

آیت الله سیدمحمدحسین فضل الله

آیت الله العظمی شبیری زنجانی

آیت الله سیدجعفرکریمی

آیت الله راستی کاشانی

حضرت آیت الله حاج شیخ روح الله شاه آبادی

حضرت آیت الله حاج شیخ نصرالله شاه آبادی

مرحوم آیت الله حاج شیخ حسین شاه آبادی

مرحوم آیت الله وثوق تهرانی

آیت الله شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی

مرحوم آیت الله مصباح

مرحوم آیت الله میرزا علی آقا فلسفی تنکابنی

دکتر سید ابوالقاسم گرجی

و......

آن مرحوم در تمام عمر ممحض در فقه و اصول و تدریس و تألیف بود و حفظ حوزه علمیه هزارساله نجف اشرف را وظیفه اصلی خود می دانست. در زمان زعامت ایشان بر حوزه علمیه نجف اشرف اتفاقات بسیار مهمی در عراق و ایران و جهان رخ داد.

آن مرحوم در بعضی قضایای مهم مانند كشتار فیضیه در سال 1342، تبعید مرحوم امام خمینی به تركیه و سپس به عراق به نفع نهضت اسلامی موضع گرفت. در تلگرافی در جریان جنگ شش روزه  اعراب و اسرائیل خواستار تحریم نفت و قطع رابطه با رژیم صهیونیستی شد و از مردم فلسطین حمایت كرد در جریانات اخیر عراق، ایشان متحمل تضییقات و مشقات فراوانی از سوی رژیم بعثی عراق شد.

مرحوم آیت الله خویی (ره) عالمی بود كه سعی كرد فقه شیعه را فارغ از زمان و مقتضیاتش به شیوه سنتی استنباط كند و فقه فردی را كمال بخشد و در این راه منشأ خدمات فراوانی شد. علم اصول در منظر ایشان رفیع ترین جایگاهها را داشت و همین جایگاه ویژه علم اصول مهمترین خصیصه مكتب فقهی معاصر نجف (كه ایشان شاخصه آن است) به شمار می رود. هم زمان با ایشان شاهد مكتب فقهی دیگری در قم هستیم.

مکتب فقهی مرحوم آیت الله العظمی بروجردی (ره) است كه مكتب فقهای نجف را استنباط افراطی در استفاده از علم اصول فقه می داند و می كوشد با توجه به چند عنصر تعیین كننده یعنی تاریخ فقه و سیر تطور هر مسئله در بستر زمان، و توجه به اقوال اهل سنت به عنوان قرائنی برای فهم روایات ائمه اهل بیت علیهم السلام و توجه به اصول متلقات، با تمسك كمتر به اصول عملیه و صنایع دیگر اصولی خود را به گوهر شریعت نزدیك كند.

مکتب فقهی امام خمینی (ره) را نمی توان جدای از مکتب قم دانست ، غایة الامر آنکه "امام" به جهت مذاق فلسفی و عقلی که روشنگری خاصی در مباحث فقهی می نماید همان فقه مکتب قم را  پس از پیاده كردن نظام اسلامی و لمس مشكلات اجرائی احكام شرع انور با توجه دادن به عناصر تعیین كننده زمان و مكان در فقه بسوی پی افكندن فقه اجتماعی شیعه  به پیش برد و  او را می توان مجدد فقه شیعه در قرن چهاردهم نامید و با نهضت امام خمینی تطور عملیاتی در فقه شیعه  رخ داد که در طول تاریخ کم نظیر است و شاید هم بی نظیر .

فراوری و تکمله توسط آقامیری

بخش دین و اندیشه سایت تبیان