قلبی كه از درجه اعتبار ساقط است

حضرت امام خمینی"ره" حدیث بیستم خود را از چهل حدیث  به اخلاص در عمل، معنای اخلاص و اخلاص پس از عمل اختصاص داده و این حدیث را با روایتی از امام صادق(ع) در تفسیر آیه " لیبلوكم ایكم احسن عملا" آغاز كرده اند. امام صادق (ع) در تفسیر این آیه فرمود:

" (خداوند در این آیه) زیادی عمل شما را منظور نداشته، ولكن درست بودن عملتان را منظور نموده است و این درستی عمل به معنای ترس از خدا و نیت درست همراه با ترس ( از حلول شیطان در عمل) است." سپس حضرت فرمود: " مراعات نمودن عمل تا این كه خالصانه صورت پذیرد، از خود عمل سخت تر است. و عمل خالص آن است كه مایل نباشی كسی جز خداوند متعال تو را به خاطر آن ستایش كند و نیت برتر از عمل است، آگاه باش كه نیت همان عمل است." سپس حضرت این آیه از قرآن را تلاوت فرمود: "قل كل یعمل علی شاكلته" بگو هر كسی بر شكل (نیت) خود عمل می كند."

معنای امتحان الهی

"لیبلوكم" در آیات اول و دوم سوره "ملك" آمده و در این حدیث به آن اشاره شده است. معنای آیه این است : "فرخنده است آن كه ملك و سلطنت به دست اوست، و او بر هر چیز تواناست، آن كس كه مردن و زندگانی را آفرید تا شما را امتحان كند كه كدام یك در عمل نكو كارترید".

محقق مجلسی- قدس سره- این آیه را گویای آن می داند كه مرگ امری وجودی است ( زیرا قرآن فرموده است كه خداوند مرگ و زندگانی را آفرید).

"موت" به معنای انتقال از نشئه ظاهری به نشئه باطنی و ملكوتی و یا حیات ثانوی بعد از حیات ملكی و خاكی و امری وجودی بلكه كامل تر از وجود خاكی و ملكی است، زیرا حیات دنیوی آلوده و آمیخته به مواد طبیعی است؛ اما در حیات ملكوتی برای نفوس استقلال حاصل می شود.

امتحان الهی به معنای آن نیست كه جهل یا ابهامی از این طریق از ذات پروردگار زایل شود، بلكه مبنا و ترسیم آن به این گونه است كه نفوس در ابتدای آفرینش استعداد محض هستند و قابلیت پذیرش دارند و سعادت و شقاوتی در آنها نیست. پس از آن كه در طبیعت واقع می شوند و زندگی آغاز می كنند استعدادهای آنها بروز و ظهور پیدا می كند. بنابراین درعالم خاك است كه انسان سعادتمند و رستگار از بد كار و شقی متمایز می گردد. در حقیقت امتحان الهی مبنای این تمایز و برای مشخص شدن این دو گروه انسان هاست.

دو اصل

بر طبق حدیثی كه ابتدای این نوشتار آمد نیكویی و شایستگی و كامل بودن عمل به دو اصل بستگی دارد:

اول، خوف و خشیت از پروردگار متعال و دیگری نیت و اراده خالص، بنابراین رابطه ای میان این دو نكته با كامل بودن و شایسته بودن عمل وجود دارد.

خوف و خشیت از پروردگار موجب پرهیزكاری می گردد و پرهیزكاری، پذیرش آثار عمل را بیشتر می كند، زیرا اعمال نیك یا بد در نفس عمل كننده، تاثیر می گذارند. پس اگر عمل از نوع عبادات باشد، تاثیرش آن است كه قوای ظاهری انسان را تحت سلطه قوای عقلانی شخص قرار می دهد. پرهیزكاری، نفس انسان را از كدورت و تاریكی ها پاك می كند و هر چه صفحه نفس انسان از تاریكی و پلیدی پاك تر باشد، اعمال نیكو در آن موثرتر است، لذا خشیت از پروردگار از عوامل بزرگ اصلاح درون است.

پرهیزكاری علاوه بر این كه نفس انسان را اصلاح می كند، موثر در اعمال قلبی است و موجب قبولی اعمال است چنان كه خداوند متعال می فرماید: "خداوند از پرهیزكاران قبول می كند و بس."(مائده/27)

دومین عامل در كامل بودن عمل "نیت و اراده خالص" است. هر چه عبادات از لحاظ نیت خالص تر باشند، كامل تر هستند و اهمیت هیچ چیز در عبادات به اندازه نیت و خلوص در آن نیست، زیرا نسبت نیت به عمل مثل نسبت روح به بدن است و هیچ عبادتی بدون نیت خالص مقبول درگاه خدا نیست. هرگاه ریا و شرك ظاهری با عمل همراه باشد، موجب بطلان عمل است. همچنین تعریف جامع و كامل شرك در عبادات وارد كردن رضای غیر حق در عبادات است چه رضای خود باشد و چه رضای دیگری. اگر رضای دیگری در كار باشد شرك ظاهر و ریای فقهی است و اگر رضای خود درعمل باشد شرك باطنی است و در نزد اهل معارف این عمل ناچیز است و مقبول درگاه خدا نیست. مثلاً كسی كه نماز شب بخواند به انگیزه وسعت روزی یا دادن صدقه یا رفع بلاها، این عبادت اگر چه صحیح است؛ لكن عبادت حق تعالی و دارای نیت خالص نیست.

اگر عبادات حتی به انگیزه رسیدن به بهشت و یا رهایی از دوزخ صورت بگیرد خالص برای پروردگار به حساب نمی آید. البته چنین عباداتی را خداوند متعال به دلیل رحمت و لطف گسترده خود از ما قبول می كند و عنایاتی را در قبال آنها به ما عطا می فرماید؛ اما این ها عبادات بردگان است. در عبادات آزادگان رسیدن به بهشت و ترس از دوزخ به عنوان انگیزه به حساب نمی آید. زمانی كه دل به عبادت معبود نظر دارد، عبادت، خالص محسوب می شود. باید دل از غیر خدا تهی كرد تا عبادت خالص گردد، چنان كه طبق روایتی از امام صادق(ع) در تفسیر قلب سلیم، آمده است: "قلب سلیم یعنی این كه شخص در روز قیامت خداوند را در حالی ملاقات كند كه در آن احدی جز خداوند نیست".

لذا قلبی كه در آن شرك؛ چه شرك مخفی و چه آشكار وجود داشته باشد از درجه اعتبار ساقط است. از جمله موارد شرك خفی را می توان دادن چیزی به شخص دیگر برای یاد ماندن مطلبی در خاطر او دانست.

تعریف اخلاص

برای اخلاص تعاریفی گفته اند، از جمله خواجه عبدالله انصاری آن را عملی می داند خالی از هر چیز اعم از رضای خود یا رضای دیگری.

شیخ بهایی، عمل خالص را عملی می داند كه در آن برای غیرخدا نصیبی نباشد؛ وبعضاً در تعریف اخلاص گفته اند، عمل خالص عملی است كه عمل كننده برای انجام دادن عمل، پاداشی را در دو دنیا در نظر نداشته باشد.

اخلاص بعد از عمل

در حدیث آمده است كه باقی ماندن بر اخلاص عملی سخت تر از خود عمل است. چه بسا شخص عملی را خالصانه انجام می دهد؛ اما پس از انجام دادن عمل به واسطه ذكر آن به ریا مبتلا می گردد و اخلاص بعد از عمل ساقط می گردد.

از امام باقر (ع) نقل شده است:

" مراعات عمل از خود عمل سخت تر است." از آن حضرت سوال شد: "مراعات عمل چیست؟" حضرت فرمود: " شخص صله یا انفاق می كند برای خداوند و در عمل ریا نمی كند، پس برای او پاداش پنهانی نوشته می شود؛ سپس [ آن عمل را] بیان می كند، پس برای او آشكارا نوشته می شود ( پاداش عمل آشكار) سپس آن عمل را [ به نیت خودنمائی و تظاهر] بیان می كند، پس آن عمل نابود می گردد و برای او ریا نوشته می شود."

پس بر انسان لازم است كه مراقبت نماید، تا نفس، او را به اظهار عملی كه انجام داده است وادارنكند كه در این صورت عمل خود را ضایع كرده است و بداند كه "نفس هر آینه به بدی امر می كند مگر این كه خداوند رحم كند." ( یوسف/53)

باید دانست كه پاك كردن نیت از تمام مراتب شرك و مراقبت پس از عمل، كاری بسیار مشكل است؛ بلكه برخی مراتب آن جز برای اولیا میسر نیست؛ زیرا تا زمانی كه تمایل به رسیدن چیزی در دل وجود داشته باشد، اعمال انسان به آن انگیزه صورت می گیرد (خواه این تمایل رسیدن به امور دنیوی باشد یا اخروی و یا حتی كمالات روحی) در این صورت ها نیز عمل از اخلاص واقعی می افتد.

در حدیث شریف آمده است:

"نیت از عمل برتر است؛ بلكه نیت تمام حقیقت علم است."

نماز امام علی (ع) با نماز دیگران از لحاظ اجزا و صورت ظاهری تفاوتی ندارد؛ اما میزان تاثیر گذاری آنها متفاوت است كه به واسطه دادن چند قرص نان جوین، برای این خاندان آیه نازل می شود، این به خاطر نیت آن هاست و روح عمل دارای آن درجه از اهمیت است كه آیاتی برای آن نازل می شود؛ رسول اكرم (ص) هم از لحاظ صورت با دیگران یكسان بود (از جنس بشر بود)؛ اما آنچه او را از دیگران متمایز می كرد روح لطیف حضرتش بود، نه جسم آن بزرگوار.

لازمه پاك كردن عمل از ریا و كسب اخلاص، اصلاح نفس و ملكات نفسانی است. هرگاه انسان محبت دنیا را با ریاضات نفس از دل خارج كند، به همان مقدار كه این توفیق حاصلش می گردد، دل او خدا خواه و اعمالش از شرك پنهانی نیز پاك می گردد؛ و تا زمانی كه در دل محبت نفس وجود دارد انسان در منزل تاریك نفس خودش می باشد، و هنوز مسافر الی الله نگردیده است:

	در ضمیر ما نمی گنجد به غیر دوست كس
هر دو عالم را به دشمن ده كه ما را دوست بس