در توبه کی بسته می شود؟

اگرچه طبق روایات فراوانى، درِ توبه آن قدر وسیع است كه انسان هاى آلوده، مجرم و گنه كار مى توانند وارد آن بشوند; ولى همین درِ وسیع در سه نوبت بسته مى شود:

الف : توبه در زمان نزول بلا

انسانى كه گرفتار چنگال بلا شده است، اگر در آن حال توبه كند، چنین توبه اى بى اثر است.

از این رو، خداوند در آیه 65 سوره عنكبوت مى فرماید:

«فَاِذا رَكِبُوا فِى الْفُلْكِ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدّینَ فَلَمّا نَجّیهُمْ اِلَى الْبَرِّ اِذا هُمْ یُشْرِكُونَ»

این مشركان و بت پرستان، هنگامى كه بر كشتى سوار مى شوند و در امواج خروشان آن گرفتار گشته، و اسیر گرداب هاى خطرناك مى گردند، از روى اخلاص، خدا را مى خوانند; ولى نه این دعا ارزش دارد و نه آن اخلاص سودى خواهد داشت و این توبه مؤثّر نخواهد افتاد; زیرا این توبه اضطرارى و به نوعى اجبارى است; مانند شخصى كه زیر ضربه هاى تازیانه استغفار و توبه كند، همان گونه كه چنین استغفار و توبه اى پذیرفته نیست، چنان توبه و دعایى نیز پذیرفته نخواهد شد.

همین مشركان ـ كه به هنگام بلا توبه مى كنند و خداى واحد را مى خوانند ـ وقتى طوفان حوادث فرو مى نشیند و به خشكى برمى گردند، خداى واحد را فراموش مى كنند و دوباره به بت پرستى و شرك روى مى آورند.

بنابراین، چنین توبه اى پذیرفته نمى شود; زیرا توبه آن است كه با آن مسیر زندگى انسان عوض شود، در حالى كه چنین توبه اى مسیر زندگانى مشركان را تغییر نمى دهد.

توبه اى كه در پشت میله هاى زندان انجام شود و پس از آزادى فراموش شود، یا در بستر بیمارى صورت گیرد و پس از بهبود و سلامت به نسیان سپرده شود، یا در گرداب حوادث انجام شود و پس از فروكش كردن آن شكسته شود، این گونه توبه ها پذیرفته نیست زیرا این گونه توبه ها عكس العمل هاى موقّت است كه بر اثر شلاّق هاى حوادث الهى پدید مى آید.

ب ـ توبه گنه كاران در هنگام مرگ

وقتى سیلى اجل به گوش انسان نواخته و چشم برزخى او باز شد و یقین به مرگ و وداع با دنیا ایجاد شد، دیگر توبه انسان پذیرفته نخواهد شد چه این كه خداوند متعال در آیه 18 سوره نساء مى فرماید:

وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّى اِذا حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ اِنّى تُبْتُ الاْنَ وَ لاَ الَّذینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّارٌ اُولئِكَ اَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً اَلیماً

براى كسانى كه كارهاى بد را انجام مى دهند، و هنگامى كه مرگ یكى از آنها فرا مى رسد، مى گوید الان توبه كردم، توبه نیست; و نه براى كسانى كه در حالِ كفر از دنیا مى روند; اینها كسانى هستند كه عذاب دردناكى برایشان فراهم كرده ایم.

از جمله این افراد، فرعون، طغیانگر بزرگ عصر حضرت موسى(علیه السلام) است كه وقتى چنگال مرگ را دید و خود را در آستانه غرق شدن مشاهده كرد، گفت: «آمَنْتُ اَنَّهُ لا اِلهَ اِلاَّ الَّذى آمَنَتْ بِه بَنُو اِسْرائیلُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمینَ(1); خدایا ایمان آوردم كه هیچ معبودى، جز كسى كه بنى اسرائیل به او ایمان آورده اند، وجود ندارد، و من از مسلمانان هستم!» ولى این توبه قبول نشد و طبق برخى روایات، جبرئیل مشتى از لجن هاى كف رودخانه نیل را بر دهانش زد(1) و گفت: «الآن؟! در حالى كه قبلاً عصیان كردى و از مفسدان بودى!(2)»

آیا بعد از آن همه جنایات، پاره كردن شكم هاى مادران، كشتن نوزادان پسر، ظلم و ستم هاى بى اندازه، آواره كردن بنى اسرائیل، شكنجه نمودن مؤمنان و مانند آن، سزاوار است توبه فرعون پذیرفته شود؟!

بنابراین، توبه در آستانه مرگ و هنگامى كه چشم برزخى انسان باز شد، پذیرفته نمى شود.

ج ـ توبه به هنگام مشاهده عذاب الهى

بسیارى از مردم با مشاهده عذاب الهى، توبه مى كنند; چنین توبه اى نیز بى اثر است. خداوند متعال در این رابطه در آیات 84 و 85 سوره مؤمن (غافر) مى فرماید:

فَلَمّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنّا بِاللّهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنا بِما كُنّا بِهِ مُشْرِكینَ فَلَمْ یَكُ یَنْفَعُهُمْ ایمانُهُمْ لَمّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللّهِ الَّتى قَدْ خَلَتْ فى عِبادِه وَ خَسِرَهُنالِكَ الْكافِرُونَ

هنگامى كه عذاب شدید ما را دیدند، گفتند: "هم اكنون به خداوند یگانه، ایمان آوردیم و به معبودهایى كه همتاى او مى شمردیم كافر شدیم." امّا هنگامى كه عذاب ما را مشاهده كردند، ایمانشان براى آنها سودى نداشت. این سنّت خداوند است كه همواره در میان بندگانش اجرا شده، و آنجا كافران زیانكار شدند.

توبه به هنگام دیدن عذاب اثرى ندارد. توبه قوم حضرت نوح(علیه السلام) به هنگام طوفان، توبه قوم حضرت لوط(علیه السلام) به هنگام بارش سنگ هاى آسمانى و عذاب هاى دیگر پذیرفته نشد.

عزیزان! مرگ خبر نمى دهد و هر لحظه در كمین است; عوامل و علل مرگ بسیار ساده است و براى هر انسانى به راحتى امكان تحقّق دارد; بنابراین انسان باید در هر لحظه اى به درگاه الهى روى آورد و توبه حقیقى كند. مبادا زمانى به خودآییم كه درهاى توبه بسته شده باشد!

آنچه از آیات فوق برمى آید، این است كه عدم پذیرش توبه با شرایط مذكور اختصاصى به یك قوم و ملّت ندارد، بلكه آن، یك سنّت الهى است كه در مورد همه اقوام و ملّتها جارى مى شود.4

________________________________________

1 . سوره یونس، آیه 90.

2. تفسیر صافى، مجلّد اوّل، صفحه 763.

3. سوره یونس، آیه 91.

4. مثالهای زیبای قرآن، آیت الله  العظمی مکارم شیرازی