هاشمي رفسنجاني:
فقه مقارن در حوزه تدريس شود
آيت‌الله اكبر هاشمي رفسنجاني، با تاكيد بر فوايد فقه مقارن براي حل مسائل روز، خواستار تدريس آن در حوزه‌ها شد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا)، رييس مجلس خبرگان رهبري كه در همايش « اجتهاد در دوره معاصر» كه از سوي دانشگاه مذاهب اسلامي در تالار علامه اميني دانشگاه تهران برگزار شده بود، سخن مي‌گفت، افزود: اگر توجه به عقل و خواست قرآن در اجتهاد جدي گرفته شود، به تخصص در رشته‌هاي مختلف فقهي بها دهيم، بحث‌هاي فقه مقارن را جدي بگيريم، تقليد را تخصصي كنيم، شوراي فقهي حداقل براي مسائل عمده مديريت كشور تشكيل شود و علماي اهل تسنن و تشيع در دانشگاه‌ها و اجلاس‌ها با هم همراهي كنند، مي‌توان به وحدت جهان اسلام اميد داشت و براي اداره جهان به ظرفيت اسلام اتكا كرد تا از اين طريق بتوانيم به اهداف اسلام، پيامبر، انقلاب اسلامي و خواست علماي شيعه و سني دست پيدا كنيم.
وي در ادامه با اشاره به نوآوري‌هاي حضرت امام اظهار كرد: امام (ره) نوآوري‌هاي زيادي داشتند كه يكي از آنها تاسيس مجمع تشخيص مصلحت نظام بود كه كاري بزرگ و ريشه‌اي در اداره جامعه است.
هاشمي افزود: نمي‌توان جامعه‌اي را كه تحت عنوان اسلام اداره مي‌شود، با برخي رواياتي مديريت كرد كه هزار و چند سال پيش در آن شرايط بدون اجتهاد، بدون توجه به عقل و بي‌توجه به مصالح و مفاسد، نقل شده است. در آن دوران موضوع هوا و فضا، اعماق چند هزار متري زمين و مسائل پيچيده امروزي وجود نداشت. مسائل مستحدثه مسائلي هستند كه هر لحظه اتفاق مي‌افتند و در دوران كنوني، ما بايد با عقل و منابعي كه در اختيار داريم، آنها را حل كنيم.
رييس مجمع تشخيص مصلحت نظام ادامه داد: فقه امروز علما و حوزه‌هاي ما با دوران‌هاي قبل قابل مقايسه نيست. درست است كه فقه سياسي در اعماق فقه ما وجود دارد، ولي بايد قدري تغيير كند و بزرگ‌تر شود. احكام سياسي اداره كشور، قانون‌گذاري و قضا ده‌ها برابر آن‌چه در گذشته نوشته‌ايم، فروع دارد؛ پس بايد درباره اين مسائل بحث شود و اين‌ها هم وارد قوانين ما شوند.
هاشمي رفسنجاني هم‌چنين با اشاره به غلبه حاكميت جهاني بر حاكميت ملي در عصر حاضر يادآور شد: جهاني‌شدن يعني هر روز قدرت دولت‌هاي محلي به نفع اداره جهاني كم شود. ما در بسياري مسائل اختيار را به دست سازمان‌هاي بين‌المللي مي‌دهيم. اسلام هم كه يك دين جهاني و هميشگي است كه به زمان و مكان محدود نيست و حتما براي اين‌ها اصول دارد؛ از اين رو حوزه علميه بايد وارد اين‌گونه اصول نيز بشود.
وي در ادامه، تاسيس دانشگاه مذاهب اسلامي را گام عملي مهمي در جهت پرداختن به فقه مقارن خواند و تصريح كرد: بايد از آيت‌الله واعظ زاده كه در آن زمان به دنبال تاسيس اين دانشگاه بودند و توانستند با كمك دولت آن را عملي كنند، تشكر كرد. اين دانشگاه امروز بسيار پيشرفت كرده، اما امكانات ضعيفي دارد و يكي از وظايف نظام كه ضرورت زمان ماست، تقويت اين دانشگاه است.
رييس مجلس خبرگان رهبري ادامه داد: اين روزها كارهاي بسيار خوبي در حوزه‌هاي علميه قم و مشهد براي رفتن به سمت فقه مقارن انجام شده و اين از كارهايي است كه امروز بايد به شكل جدي دنبال شود. هم‌چنين بايد دانشگاه‌هاي متعدد فقه در كشورمان و به‌ويژه در مناطق اهل سنت به وجود بيايد. تقاضاهاي زيادي هم از سراسر دنيا در اين‌باره وجود دارد. اين مراكز بايد توسعه پيدا كند و حمايت بيشتري از آنها صورت گيرد.
وي در ادامه با اشاره به تدوين دايره‌المعارف فقه مقارن از سوي آيت‌الله مكارم شيرازي خاطرنشان كرد: ايشان كار بسيار بزرگي انجام دادند و شيعه و سني هم بايد به دنبال اين كار باشند؛ چرا كه اگر فقه مقارن را بخوانيم و آن را درس بدهيم، فقه‌مان بسيار متفاوت خواهد بود.
هاشمي رفسنجاني هم‌چنين با اشاره به لزوم تغيير برخي احكام در دوره جديد اظهار كرد: من يك بار به خاطر مساله ارث در خانواده خودمان فكر كردم كه چرا حكمي وجود دارد كه مي‌گويد همسران نمي‌توانند از زمين ارث ببرند؟ اين مساله براي من قابل توجيه نبود؛ چرا كه قرآن اين را نمي‌گويد و تنها بحث يك چهارم از اموال همسر مطرح است. پس از بررسي اين مساله متوجه شدم به خاطر موضوعي كه در زمان فوت پيامبر درباره مالكيت زمين از سوي يكي از همسران ايشان وجود داشته، بحثي بر سر اين امر بين شيعه و سني پديد آمده است.
رييس مجمع تشخيص مصلحت نظام افزود: اين فتواي بسيار معروفي است كه اكنون هم به آن عمل مي‌شود و زن‌ها نمي‌توانند حق خود را از ارث همسر بگيرند؛ پس از اين‌كه به قم رفتم و با مراجع ديگر صحبت كردم آنها گفتند با احتياط و مصالحه در اين زمينه عمل شود. صحبتي هم با رهبري در اين‌باره داشتم، ايشان دستور دادند علما در جلسه شب‌هاي پنج‌شنبه در اين‌باره بحث كنند. آيت‌الله شاهروي اين بحث را آغاز كرد و اين فتوا خيلي اصلاح شد. اكنون هم به مجلس رفته تا به صورت قانون درآيد.
وي تاكيد كرد: توجه كنيد 14 قرن است حق زنان در ارث شوهرانشان پايمال مي‌شود. موارد بسيار زياد ديگري هم از اين قبيل وجود دارد. خاصيت فقه مقارن، پيداكردن همين حقيقت‌هاست؛ اين‌طور جلسات و سمينارها هم بسيار مفيد است و دانشگاه فقه مقارن هم مي‌تواند در اين زمينه بسيار مفيد باشد. موضوع مهم اين است كه فقه مقارن را در حوزه‌ها جزو درس علما قرار دهيم.
هاشمي رفسنجاني با تاكيد بر لزوم تخصصي‌شدن اجتهاد اظهار كرد: يك مجتهد به تنهايي در همه ابواب مورد نياز فقهي مردم نمي‌تواند متخصص باشد. چه‌طور فردي مي‌تواند در عمر 30-40 ساله تحصيل خود، همه اين حقوق را كه هر كدام تخصص بزرگي است بداند؟ لذا ما بايد به سمت فقه تخصصي در يك حكومت اسلامي برويم؛ زيرا دخالت در امور مردم با فقه تخصصي امكان‌پذير است.
رييس مجلس خبرگان رهبري هم‌چنين گفت: اگر فقه تخصصي را بپذيريم بايد تقليد تخصصي را هم بپذيريم و اين‌گونه لازم نيست كسي در همه امور از يك نفر تقليد كند. اگر اين دو را پذيرفتيم بايد شوراي فقهي را هم بپذيريم. وقتي با سياست مي‌خواهيم همه جامعه را اداره كنيم، شوراي نگهبان ناظر مجلس بايد همه تخصص‌ها را در خود داشته باشد و نظر تخصصي بدهد.
وي تاكيد كرد: لامحاله در دوره تخصصي‌شدن رشته‌هاي فقهي به شورايي شدن فقه مي‌رسيم و اساس همه اين‌ها بايد بر عقل استوار باشد. ضمن اين‌كه بايد به چارچوب اجتهاد هم توجه كرد كه قرآن و سنت، مباني اصلي ما در اين راه هستند.
هاشمي رفسنجاني اظهار كرد: من پيشنهادي در فقه مقارن دارم كه علماي شيعه و سني مي‌توانند بنشينند و در اين‌باره بحث كنند؛ اين‌كه طبق روايت متواتر ثقلين بايد مرجعيت اهل بيت را پذيرفت؛ البته نه به شكل انحصاري بلكه به عنوان يك مرجع مطمئن. اگر فقه مقارن وجود داشته باشد و علما و فقهاي ما با يكديگر بنشينند مي‌بينند كه مرجعيت اهل بيت از مراجع قابل اتكاست.
رييس مجمع تشخيص مصلحت نظام يادآور شد: زماني كه بسيار جوان بودم و در درس آيت‌الله بروجردي شركت مي‌كردم ايشان مي‌گفتند چرا بر سر خلافت با اهل سنت دعوا مي‌كنيد كه متعلق به زمان گذشته است. بايد روي مرجعيت اهل بيت بحث كنيد كه موضوع روز است.
به گزارش ايسنا آيت‌الله هاشمي رفسنجاني هم‌چنين خاطرنشان كرد: امروز دنياي اسلام نسبت به دوره‌هاي واسط در بعد تفقه و اجتهاد بسيار نزديك‌تر به صدر اسلام است. اكنون ما حركتي در جهت اصالت و عمق اجتهاد و نزديك شدن به اصل تشريع مي‌بينيم. در مقابل هم البته دست‌هاي زيادي در كار است كه نگذارد اين نتيجه مبارك از آن گرفته شود، اما اميدواريم بتوانيم بر شيطنت‌ها غلبه كنيم.
وي افزود: در عصر بعثت، اجتهاد وجود داشت و جاي تعجب است كه هنوز در اين‌باره بحث وجود دارد. اين مساله بسيار بديهي است؛ البته در آن زمان وقتي قرآن بر مردم مكرر نازل مي‌شد، احتياجات مردم هم پيچيده نمي‌شد و حداكثر با يك واسطه موضوع حل مي‌شد؛ اما حتي پيغمبر هم غير از وحي و الهام، اجتهاد و مشورت مي‌كردند.
رييس مجمع تشخيص مصلحت نظام يادآور شد: مشكلي كه ايجاد شد پس از رحلت پيامبر بود؛ گرچه در زمان خلفاي راشدين هم عده معدودي از صحابه، مرجع اصلي بودند و شاگردان هم براي مردم و جامعه مرجع قرار مي‌گرفتند. مردم به علي(ع)، عايشه، ابن‌عباس، ابن مسعود و ... مراجعه مي‌كردند و احكام را از آنها مي‌گرفتند تا دينشان را با آنها تنظيم كنند؛ البته در اين ميان علي ابن ابيطالب از همه نيرومندتر بود.
هاشمي رفسنجاني با بيان اين كه در آن دوران صحابه يا تابعين مرجع فكري مردم بودند، گفت: در قرن اول بسياري اختلافات مسلكي و مذهبي مانند قرن دوم وجود نداشت. دو مدرسه بود كه اشتراكاتي داشتند و انتقادي هم به يكديگر وارد مي‌كردند. آنها دو شيوه را براي رسيدن به احكام ارائه مي‌دادند. در قرن دوم هم در بين اهل سنت، اجتهاد بسيار توسعه پيدا كرد و بيش از 100 مسلك در شهرهاي جهان اسلام وجود داشت.
وي اضافه كرد: در بين شعيان مساله به گونه ديگري بود. آنها ائمه معصوم را مرجع اصلي مي‌دانستند؛ البته در آن دوران اهل سنت هم امام صادق(ع) و امام باقر(ع) را مرجع مي‌دانستند و به شاگردي آنها افتخار مي‌كردند. در بين شيعه اجتهاد وجود داشت اما نه به فراواني اجتهاد در اهل سنت؛ زيرا بين سني‌ها اجتهاد بسيار قوي‌تر بود. شيعيان متكي به اظهارات معصوم عمل مي‌كردند و مسائل عملي از متن روايات تبيين مي‌شد.
رييس مجلس خبرگان رهبري تصريح كرد: در پايان قرن سوم و شروع غيبت در شيعه، شرايط جديدي پيش مي‌آيد و اوضاع معكوس مي‌شود. در اهل سنت به خاطر افراط در مذاهب اجتهادي، خلفا جلوي آزادي اجتهاد را كه قطعا آثار سياسي داشت گرفتند. اين دوره دوره انسداد نسبي در تاريخ تفقه اهل سنت بود؛ برعكس شيعه كه از حالت حديث و روايت‌گويي به فضاي جديدي وارد شد كه تقريبا فضاي اجتهاد بود.
هاشمي رفسنجاني ادامه داد: از آن زمان فقهاي ما در عالم تشيع هم شروع به كارهاي فقهي كردند. علم و اصول تبيين شد، مباني اجتهاد به وجود آمد و روي عقل تكيه بيشتري شد. امروز اتكا به عقل و تعقل لازمه تفقه و اجتهاد است و به آساني نمي‌شود از توجه ويژه‌اي كه قرآن به تعقل دارد، گذشت. خداوند انبيا را نزد ما فرستاده تا گنجينه عقل را استخراج كنند؛ به همين خاطر، عقل، پيامبر باطن ناميده شده است.
وي اضافه كرد: در عصر غيبت، علماي پيشتاز شيعه وارد شدند و فقه را تبيين كردند. فقاهت در قرن چهارم به معناي مصطلح در كنار حديث در شيعه به وجود آمد. هم‌چنين در بغداد شرايطي پيش آمد و شيخ طوسي مجبور شد حوزه را به نجف بفرستد و اين نقطه روشني بود؛ زيرا آن‌جا كانون عظيم تفقه، حديث و درايت شد.
رييس مجمع تشخيص مصلحت نظام تاكيد كرد: اهل سنت قرن‌ها به چهار مذهب بزرگ خود محدود بود. پس از پايان دوره خلفا، در دوره عثماني كه تكيه اصلي بر فقه حنفي بود، باب اجتهاد باز شد؛ اما پس از اين‌كه عثماني ضعيف شد آن چهار مذهب مجددا گسترده شد. پس از آن آنها به دوره نوآوري رسيدند كه اين مساله را بايد به عبده و سيد جمال‌الدين اسدآبادي متكي دانست. امروز هم نوآوري‌هاي اهل سنت بسيار قابل توجه است.
هاشمي رفسنجاني در ادامه خاطرنشان كرد: همان‌طور كه امام (ره) اكنون جايگاهي در جامعه دارد كه وقتي ايشان چيزي گفته، بسياري از شخصيت‌هاي فقهي به خودشان اجازه نمي‌دهند خلاف آن را بگويند، در قرن چهارم تا ششم و هفتم هم شيخ طوسي اين شرايط را در جامعه پيدا كرده بود؛ گرچه تفقه وجود داشت ولي مبنا و محور، حرف‌هاي شيخ طوسي بود.
وي اضافه كرد: در قرن هفتم محققان نوآوري‌هايي انجام دادند. محققان ما در جبل‌عامل، نجف و حله دوره‌هاي خوبي داشتند. همان‌طور كه در بين اهل سنت هم كساني هستند كه بسيار جدي روي روايت و حديث كار مي‌كنند، در شيعه هم اخباري‌ها به وجود آمدند كه به مكتب محدثين با تعصب بيشتري تعلق داشتند. محدثين، متون حديث را جمع مي‌كردند اما اخباري‌ها مسائلي را جمع كردند كه با علم اصول مخالف است؛ آنها با استفاده از عقل در اجتهاد مخالفند.
رييس مجمع تشخيص مصلحت نظام هم‌چنين اظهار كرد: بسياري از شخصيت‌هاي بزرگ پس از آن آمدند و آنها را منزوي كردند و اين‌گونه فقه بر مبناي درايت شكل گرفت. پس از شيخ انصاري كه او را قله بلندي در فقه مي‌دانند، فقه شيعه رو به كمال گذاشت؛ گرچه در دوره رضاخان پهلوي فقها آسيب ديدند ولي نجف روي پاي خود ايستاد تا كم‌كم به دوره جديد رسيديم. پس از اين‌كه رژيم پهلوي به اين جريان ضربه زد، بعد از آن فقها جان گرفتند و نوآوري‌هايي در عصر مشروطه، خود را در عالم سياست نشان داد؛ گرچه بسياري از آنها سركوب شد.
هاشمي رفسنجاني افزود: بعد از شهريور 20 كه حوزه دوباره شكل گرفت و بعد از 20 سال كه دوران طفوليت و جواني‌اش را پشت سر گذاشت، در اواخر دهه 30 و 40 به بلوغ رسيد تا شخصيتي مثل امام راحل وارد فقاهت نوين مي‌شود. يكي از مهم‌ترين نوآوري‌هاي ايشان هم ولايت فقيه بود كه مي‌گفت اين مساله تشريفاتي نيست بلكه به اداره همه امور كشور مرتبط مي‌شود. تعبير امام (ره) اين بود كه فقه اسلامي تئوري كامل و جامع اداره انسان و جامعه از گهواره تا گور است. اين موضوعي بود كه هيچ‌كس تا آن زمان به صراحت در آن وارد نشده بود و امام (ره) در حالي اين درس‌هاي ولايت فقيه را در نجف مي‌گفت كه دوران تبعيد خود را مي‌گذراند.
هاشمي در پايان با تشكر از دانشگاه مذاهب اسلامي براي برگزاري همايش اجتهاد در عصر معاصر گفت: اين حركت شريف در جهت تعميق اجتهاد و نزديك كردن مذاهب اسلامي به يكديگر صورت گرفته و من مطمئن هستم بحث‌ها مي‌تواند گامي در جهت وحدت جهان اسلام بردارد.
