چرایی جدایی (3)

ابوحنیفه و چرایی جدایی او از استادش  امام صادق علیه السلام

قرآن: بحث دربارة خلق قرآن از مسائلی است كه در روزگار ابوحنیفه بسیار اختلاف انگیز بود. ابوحنیفه خلق قرآن را مردود دانسته و قائل آنرا كافر شمرده است. همچنین رساله ای در تكفیر قائلین به خلق قرآن به ابوحنیفه نسبت داده شده است.

ما یَسَعُ جِهْلُه: (آنچه جهل آن قابل پذیرش است) یكی از مسائل كهن در تاریخ عقاید اسلامی بوده است. اساس بحث برآن بود كه “تصدیق” ركنی از اركان ایمان است و در صورتی تصدیق واقع می گردد كه تصوری تفضیلی یا اجمالی بر آن مسبوق باشد. مدار بحث متفكران براین بود كه حداقل میزان علم و آگاهی كه بتواند تصدیق را قابل پذیرش نماید و تصدیق كننده را سزاوار اطلاق نام «مؤمن» گرداند چیست؟

در تعالیم ابوحنیفه تأكید بسیاری بر لزوم فراگیری علم دیده می شود. از لزوم تحصیل آگاهی بر علوم دینی و یافتن بینش در تشخیص فرقه ها سخن به میان آمده و علم با عملِ اندك مفیدتر از جهل با عبادتِ بسیار دانسته شده است. همچنین آگاهی بر مسائل اعتقادی پر ارزشتر از علم به فروع فقهی دانسته شده است. با این وصف، ابوحنیفه نه به منظور ترویج جهل و نادانی پ، بلكه برای آنكه ناچار نباشد همچون برخی از متفكران افراطی پ، ایمان وداسلام مردم عاصی را مورد تردید قراردهد، دامنه «ما یسع جهله» را بسیار موسّع می دانست.

ابوحنیفه درگفتار خود به یوسف بن خالد سمتی ، ضمن نفی تكلیف انسان به مالایطاق ، یادآور شده است كه خداوند از بندگان درباره آنچه نمی داند ، پرسش نمی كند و غور آنان را درآنچه نمی دانند ، نیز دوست نمی دارد

اصحاب پیامبر(ص) : درباره اصحاب پیامبر (ص) ابوحنیفه در پاسخ به عطاء بن ابی رباح، خویشتن را از كسانی شمرده است كه از «سبّ سلف» اجتناب دارد. او برخی از اصحاب چون ابوحریره و انس بن مالك را از عدول صحابه نمی دانسته است. البته در برخی آثار متأخر منسوب به ابوحنیفه، به اجتناب از هرگونه عیب جویی از تمامی صحابه دعوت شده است.

خوارق عادات : ابوحنیفه عقیده به خوارق عادات را به موارد متیقن آن محدود می دانسته واز تعمیم آنها پرهیز داشته است اما در آثار مكتب حنفی اهل سنت، كرامات اولیاء مورد تأیید قرارگرفته است.

نتیجه : بانگاهی تحلیلی به مجموع آنچه بعنوان عقاید ابوحنیفه مورد بررسی قرارگرفت ، به نظر می رسد كه وی از گروشهای افراطی اجتناب داشته و به دنبال پیشگیری از گسیختگیهای اجتماعی – دینی بوده است. او در عین اینكه برارزش عمل صالح در زندگی فردی و ارزش عدالت در زندگی اجتماعی تأكید دارد، دو راه متمایز را دراین مورد پیشنهاد می كند: در زندگی فردی عمل را با همه ارزش آن، جدا از حقیقتی به نام ایمان می شمرد وبدون اینكه به مسلمان عاصی وعده بهشت داده باشد، اورا مؤمن و برادر دینی دیگر افراد جامعه می شمرد و بدین ترتیب ولایت را جایگزین برائت خوارج می سازد. در زمینه اجتماعی، ابوحنیفه با كمك به قیام های علویان بگونه ای عملی آرمان خود را در پدیدآوردن نظامی عدل گستر و مخالفت خویش را با نظام جور مطرح ساخته بود.

گردآورنده: مهندس فرشید فلاحی