آیین و جشن های مردم استان قزوین

دشت قزوین به لحاظ آب و هوا و موقعیت خاص جغرافیایی – به عنوان یک شاه راه ارتباطی بین مناطق مختلف کشور– از گذشته های بسیار دور همواره مورد توجه اقوام و طوایف مختلف بوده است؛ تا جایی که براساس نتایج حاصل از کاوش های علمی در پایگاه های تاریخی دشت قزوین، قدمت سکونت و یک جانشینی در این منطقه به بیش از هفت هزار سال می رسد. این پیشینه تاریخی کهن و رفت و آمد اقوام مختلف در طول تاریخ، باعث ایجاد تنوع فرهنگی بسیار گسترده در این منطقه شده است. این تنوع زمانی زیباتر و گسترده تر می شود که دو منطقه «الموت» و «تارم» را نیز به آن اضافه کنیم. به طور حتم هر یک از این جوامع برای خود دارای آداب و سنت هایی هستند که متأسفانه بسیاری از آنها در گیر و دار زندگی های مصرفی و شهری رو به فراموشی رفته و بسیاری نیز کم رنگ شده است.

جشن نوروز

عید نوروز چون به عنوان روز آغازین سال محسوب می شود، جایگاه ویژه ای در باورها و اعتقادهای مردم ایران دارد.

مردم استان قزوین مانند دیگر مردم ایران، از اوایل اسفندماه خود را آماده برگزاری سال نو می کنند. آنها همراه خانه تکانی و نظافت، به خانه تکانی دل های خود می پردازند و به میمنت حلول سال نو و فرا رسیدن نوروز، کینه ها و کدورت ها را از دل می زدایند و به دیدار یکدیگر می روند.

در هنگام تحویل سال، اعمال خود را در سال گذشته مرور کرده و با توجه به آن، برای سال آینده خود برنامه ریزی می کنند. در روز عید، با چیدن سفره های رنگین، درهای خانه های خود را به روی میهمانان می گشایند. آنها در سفره های پارچه ای قلم کار و ظروف رنگارنگ بلوری، انواع شیرینی های خانگی، انجیر و آلبالوی خیس شده، نخود و کشمش، نقل و نوعی توت که با خمیر پودر پسته و بادام درست می کنند، می چینند و به میهمانان تخم مرغ رنگ شده  (با پوست پیاز) عیدی می دهند.

امروزه از روز اول عید، مراسم عید دیدنی با دیدارهای خانوادگی آغاز می شود. کوچک ترها به دیدار بزرگترها می روند. همه دید و بازدیدها باید تا قبل از سیزده بدر انجام گیرد.

در گذشته روز اول عید به کودکان اختصاص داشت. آنها به تنهایی به دیدار بستگان خود می رفتند. در روزهای بعد، این بزرگترها بودند که به دید و بازدید می پرداختند. در گذشته وقتی دوشیزگان به دیدار بزرگی می رفتند، با خود گلاب پاچی می بردند و در دست آنها گلاب می ریختند و آنها نیز گلاب را به صورت خود می زدند.

نوروزی خوانی:

نوروزی خوانی یکی از مراسم مربوط به روزهای پایانی سال است و در واقع جزیی از مراسم استقبال نوروز به شمار می رود. نوروزی خوان ها بیشتر از اهالی روستاهای منطقه «الموت» و «طالقان» هستند. آنها در دسته های دو تا چهار نفره، در کوچه و خیابان به راه می افتند و با خواندن اشعار کوتاه و گاه بلند، طلیعه سال نو را به مردم مژده می دهند. معمولاً یک یا دو نفر بیتی را می خوانند و بیت یا دو بیت دیگر را، دو نفر دیگر پاسخ می دهند.

مانند:

اولی: نوروز نو سال باشد   شما را امسال باشد مبارک، مبارک

دومی: ای خانم باجی بلا نبینی            واسه مان بیار نقل و شیرینی

اولی: نوروز نو سال باشد   شما را امسال باشد مبارک، مبارک

دومی: ای خانم باجی از ما نرنجی  بیار برای ما نان برنجی

اولی: ای حاج آقای سر به سر            خدا داده پنج تا پسر

دومی: همه را کنی تو داماد   ما بگوییم مبارک باد

ساکنان منازل نیز با شنیدن صدای نوروزی خوان ها به استقبال آنها رفته و با دادن پول و شیرینی از آنان پذیرایی می کنند.

چهارشنبه سوری (کُل چهارشنبه یا کُله چهارشنبه):

هنگامی که «مختار ثقفی» تصمیم گرفت بر علیه حکومت بنی امیه قیام کند، با یاران خود قرار گذاشت در شب آخرین پنج شنبه سال شورش کنند. چون نقشه آنها لو رفت، او تصمیم گرفت تا نقشه خود را یک شب زودتر پیاده کند. از این رو، به اطرافیان خود گفت در شب چهارشنبه بر روی پشت بام خانه های خود آتش روشن کنند تا همه متوجه شده و قیام کنند. مردم نیز به حمایت از او بر بام منازل خود آتش افروختند. از آن به بعد، به پاس بزرگداشت این اقدام، در شب چهارشنبه آخر هر سال ایرانیان در حیاط یا بام منازل خود آتش می افروزند. هر چند این داستان افسانه ای بیش نیست، ولی نشان دهنده نماد آتش در میان ایرانیان باستان است. در قزوین نیز در این شب آتش روشن می کنند. آنها معتقدند کوپه های آتش حتماَ باید تاق (تک) باشد. در این شب، هیچ چیز از لوازم منزل را به امانت نمی دهند و اگر هم بدهند به جای آن، چیزی دیگری را گرو می گیرند. همچنین مواظب هستند تا در این شب چیزی شکسته نشود، چون آن را خوش یمن نمی دانند. همچنین  در این شب کله پاچه می خوردند و شب را با خوردن آجیل سپری می کردند. استخوان های کله پاچه را نگه داشته و صبح روز بعد به مزارع خود رفته و آنها را در باغ یا زمین می ریختند و اعتقاد داشتند که این کار باعث جلوگیری از بروز آفت می شود. همچنین اگر درختی بار نمی داد، صاحب آن صبح زود با یک تبر به سراغ آن می رفت و بدون آن که در مسیر خود با کسی صحبت کند، چند ضربه کوچک به آن می زد و در اصطلاح آن را می ترساند که اگر بار ندهد، در آینده قطع خواهد شد. در شب چهارشنبه سوری همچنین مراسم قاشق زنی نیز انجام می شود.

سیزده بدر:

در روز سیزده بدر، مردم به دامان طبیعت پناه می برند. به هنگام ناهار، معمولاً چندین خانواده یک سفره بزرگ می گسترانند و غذاهایی را که هر یک از منزل آورده اند را در آن می چینند. پس از خوردن ناهار، به سرگرمی و بازی می پردازند و نیز رسم بر این است تا هر کس به کنار رود برود و هفت سنگ کوچک را به نیت رفع و دفع هفت بلا و بیماری به داخل آب پرتاب کند و دوشیزگان برای گشایش بخت خود سبزه ها را گره بزنند و این شعر را زمزمه کنند:

سیزده بدر / سال دگر

خانه شوهر / بچه بغل

در پایان، سبزه های خود را در آب می اندازند و به خانه های خود باز می گردند.

جشن انار

مردم بخش «تارم» در اواخر شهریور یا اوایل مهرماه، در یک روز معین که از پیش تعیین می شود، دسته جمعی به مزارع انار می روند و با نواختن دایره یا سرنا و دهل، شروع به چیدن انار می کنند. تا قبل از این روز کسی حق ندارد اناری بچیند.

جشن فندق

فندق یکی از محصولاتی است که هم جنبه صنعتی و هم مصرف خوراکی دارد. «رودبار شهرستان» از جمله مناطقی است که بیشتر به کشت فندق اختصاص دارد. در بسیاری از روستاهای این ناحیه، در اواسط مرداد ماه جشن فندق برپا می کنند. در این روز، اهالی روستاها مانند جشن انار چینی همه با هم به مزارع می روند. در ابتدا شخصی به خواندن اشعاری - بیشتر به صورت بداهه - می پردازد و دیگران اشعار او را تکرار می کنند. سپس همه شروع به چیدن فندق می کنند. دوشیزگانی که نامزد شده اند، برای همسران خود از هسته فندق گردنبند درست می کنند؛ آنها زمانی که هسته هنوز خشک نشده، هسته ها را با سوزن سوراخ کرده و نخ از آن می گذرانند و در پایان دو سر نخ را به هم گره می زنند. این گردنبند را «گلوانه» می نامند و آن را در فصل زمستان به شوهرانشان هدیه می دهند.

جشن تیرگان  (تیرماه سیزده)

این جشن که همان جشن تیرگان ایران باستان است، در روز سیزدهم تیر ماه برگزار می شود. بدین ترتیب که شخصی که او را خوش قدم می دانند، صبح زود به خانه دعوت می شود تا با تکه چوبی از درخت «داغ داغان» (ته دانه) به کیسه های گندم، آرد و حبوبات ... بزند تا اصطلاحاً به آنها برکت بدهد. همچنین او با همان چوب به اعضای خانواده هم می زند تا سلامت بمانند. در حین انجام این مراسم کسی نباید صحبت کند، زیرا جریمه می شود. در شب تیرماه سیزده، مراسم شال اندازی نیز انجام می شود. در روز تیرماه سیزده پاچیدن آب به یکدیگر را خوش یمن می دانند.

منبع : میراث فرهنگی استان قزوین

تهیه و تنظیم: زهره پری نوش