آثار علمى و فرهنگى حج

در برخى روایات، از منافع علمى و آثار فرهنگى حج و نقش آن در نشر معارف اهل‌بیت (علیهم‏السلام) و تفقه در دین یاد شده است "مع ما فیه من التفقه و نقل اخبار الائمة الى كل صقع و ناحیة" (1) ؛ یعنى در حج فوائد دیگرى است چون تحصیل فقه دین و نقل اخبار امامان به دیگر سرزمین‏ها و نواحى، و این خود ثمره گرانقدرى بود براى زائران بیت‏الله‏ و شیفتگان اسلام نبوت و امامت و تشنه‏كامان زمزم ولایت كه به سرزمین وحى؛ یعنى خاستگاه اهل‌بیت پیامبر اكرم و مهد نشو و نماى آنان بیایند و اسلام ناب و فقه خالص و بى‏آلایش اسلام و قرآن را از زبان حاملان آن بشنوند و با امام وقت خود ملاقات كنند و احكام و شرایع دین را از زبان اهلش بشنوند و بدعت‏هاى رایج را از چهره دین بزدایند و در مراجعت به دیار خود اخبار و آثار وارثان وحى را به اقصى نقاط جهان ببرند و براى خویشان و آشنایان و مردم شهر و دیار خود بازگویند.

در سایر عصرها نیز این بهره عملى، كما بیش قابل دسترسى است زیرا وجوه مسلمین و نمایندگان امت و عالمان دین از هر ناحیه به حج مى‏آیند و فرصتى دست مى‏دهد كه از تضارب آراء و تبادل افكارشان حق و باطل بازشناخته شود و پیام آن به گوش جانها برسد.

با توجه بدانچه به اختصار از نظر گذشت، منافع حج را مى‏توان بدینگونه جمع‏بندى و خلاصه كرد:

1ـ بعد عبادى و معنوى و رسیدن به مقام قرب و جلب رحمت و مغفرت الهى كه بزرگتریـن دستاورد ایـن سفر روحـانـى است و بـا تأسى بـه ابـراهیم خلیل و اسماعیل ذبیح (علیهماالسلام) و هاجر، آن مادر فداكار و موحّد و دیگر صالحان، كه مشعلدار توحید و صبر و فداكارى در عصر تیرگى‏ها بودند، تكمیل شده و تبلور عینى مى‏یابد.

2ـ دیدار سرزمین وحى و میعادگاه پیامبران و مهد ظهور اسلام و حضرت ختم‏المرسلین و زنده نگهداشتن خاطرات روحانى مكه مكرمه و مدینه طیبه كه یادآور نزول وحى آسمانى و مسؤولیت سنگین رسالت و صبر و مجاهدت پیامبر بزرگ و یاران مخلص آن حضرت و مقاومت سیزده ‏ساله مكّه و آنگاه هجرت به مدینه و اعلاء كلمه اسلام در سایه صبر و جهاد و شهادت است و لحظه‏لحظه خاطرات دیگرى كه وجب وجب این سرزمین پاك در سینه دارد و تذكار آن براى اهل دل و ارباب معرفت و شیفتگان، جالب و روح‏انگیز و درس‏آموز است.

3ـ بهره‏ورى از علم و فقاهت و شناخت معارف و آثار معنوى و فرهنگى كه حج همراه دارد و تبلور كامل آن در عصرهاى نخستین، مكتب نورانى اهل‌بیت عصمت و طلایه‏داران اسلام ناب محمدى (صلّى الله‏ علیه و آله) بود كه پاسداران اسلام حق و عدل در برابر اقطاب قدرت و زورمدارانى بود كه در كسوت خلافت اسلامى تجدید كننده جاهلیت و حكومت كسرى و قیصر بودند.

4ـ منافع اجتماعى ـ سیاسى كه در صحنه جهانى و روابط بین‏الملل اسلامى براى مسلمین سرنوشت‏ساز است و به همین لحاظ فریضه حج در زمان و مكان خاص، تضمینى است براى مشاركت سالانه انبوه مسلمین و چهره‏هاى مؤثر و برجسته كشورهاى اسلامى براى یك دیدار جمعى و رابطه و تفاهم و آگاهى از وضع یكدیگر و چاره‏اندیشى براى مشكلات و آلام مشترك خود و تأمین و تضمین مصالح جهان اسلام به ویژه در عصر كنونى كه ملت واحده كفر گستاخانه و با برنامه‏اى حساب شده در برابر اسلام انقلابى صف‏آرایى كرده و جز با وحدت امت اسلامى و تدبیر و ایده و آرمان مشترك به مقابله با آن نمى‏توان پرداخت.

5ـ آثار و منافع اقتصادى به ویژه براى نیازمندانى كه از كسب و كار و حرفه و تجارت جهت معاش خود بهره مى‏گیرند و نیاز مسافران را برآورده مى‏سازند و از این رهگذر ده‏ها هزار خانوار سود مى‏برند و فقر و نیازمندى خود را برطرف مى‏سازند و این بدان معنا نیست كه زائر به منظور سود تجارى آهنگ حج كند و عملش را بى‏ارزش سازد و فریضه حج را از قله عظیم معنویش به حضیض مادیات فرو نهد. بنابر این توجه به این نكته اساسى در منافع مادى حج ضرورى است تا موارد مثبت و منفى آن باز شناخته شود و زائران بیت‏الله‏ الحرام از آغاز در فكر سود مادى و نفع تجارى نباشند به ویژه آن كه عرضه كالا و خرید و فروش در سفر حج بسیارى موارد با شؤونات ملت و كشور و روح اسلام و حیثیت زائران در تضاد باشد.

بطور خلاصه حج جامع‏ترین عبادات است جهات مختلف عبادى، فرهنگى، سیاسى، اجتماعى و اقتصادى فردى و اجتماعى در آن ملحوظ شده است اما فلسفه نهایى و كلى و محورى آن همانا انسان‏سازى و تهذیب نفوس و دل كندن از مادیات و تحمل رنج سفر و بذل مال و ریاضت و عبادت و سبكبال شدن روح و توشه معنوى گرفتن و به غناى روحى رسیدن است و نیز تحكیم قدرت اسـلام و امت اسلامى و پا برجا ساختن شعائر پایدار دین همانگونه كه در خطبه تاریخى حضرت زهـرا (سلام الله‏ علیها) آمـده است: «و الحج تشییدا للدین» بنابراین سایر آثار و منافع را باید به عنوان آثار جانبى نگریست.

این بود مرورى گذرا به منافع و آثار حج در یك نگرش الهى. هر چند تبیین فلسفه حج در هر سطر و واژه‏اى از اعمال و مناسك و شعائر، نیاز به تأمل و تعمق و تشریح و توضیح فراوان دارد و كاوشگران از آن غفلت نورزیده‏اند و هنوز جاى تحقیق باقى است.

پی‌نوشت:

1- تفسیر صافى، ج 2، ص 121.

منبع:

برگرفته از مقاله‌ای در مجله میقات حج، ش 10 .