تبیان، دستیار زندگی
سجد قلب جامعه اسلامى مسجد در اسلام قلب تپنده حیات اسلام و كانون و محور فعالیتهاى جامعه اسلامى‏است. محمد سلیمان تاكیوچى عضو جامعه قوم شناسى ژاپن در پاسخ به این سؤال كه چرااز میان تمامى مذاهب خاور دور و خاور میانه، دین...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

مسجد قلب جامعه اسلامى

مسجد در اسلام قلب تپنده حیات اسلام و كانون و محور فعالیتهاى جامعه اسلامى‏است.

محمد سلیمان تاكیوچى عضو جامعه قوم شناسى ژاپن در پاسخ به این سؤال كه چرااز میان تمامى مذاهب خاور دور و خاور میانه، دین اسلام را پذیرفته و مسلمان‏شده، در مقاله‏اى مى‏نویسد:

«... مذهب بودا و مسیحیت علایق معنوى را از علایق مادى جدا كرده و انسان رابه كناره‏گیرى از جامعه ترغیب مى‏كند.

بعضى از فرقه‏هاى بودایى و مسیحى معبدها و صومعه‏ها را در كوهها و اماكن دوراز دسترس جامعه بنا مى‏كنند، اما در اسلام مساجد در قلب اجتماعات، در روستاهاو شهرها بنا مى‏شود و نیایش با جماعت و در خدمت جامعه مورد تقدیر است. من‏اطمینان دارم این زمان بهترین فرصت‏براى اشاعه اسلام در ژاپن است.» (1)

مجموعه‏هاى شهرسازى اسلامى همه وابسته و مربوط به مسجد جامع بوده و مسجد كه‏قلب جامعه است روزى پنج نوبت مسلمانان را از مجموعه‏ها و اجزاء شهر در خودجمع مى‏كند و ایمان آنان را تازه مى‏سازد و به جاى خود بازمى‏گرداند.

در بناهاى اسلامى چند نوع مسجد وجود دارد مانند مسجد محله، مسجد قبیله، مسجدبازار، مسجد جمعه و مسجد جامع.

در تمامى شهرهاى اسلامى مهمترین بنا، مسجد جامع است‏شامل مجموعه‏هاى زیر است:

مسجد و محراب، بیت‏المال، دارالعماره، مدرسه‏هاى علمیه، بازار، حمام، اداره‏حسبه، بیمارستان، رباط، اقامتگاه امام جمعه، آشپزخانه و محل مراسم عقدازدواج.

مسجد و تسبیح دسته‏جمعى به سوى كمال

مسجد: مشتمل بر گنبد،گلدسته، شبستان، منبر، محراب، دكه، وضوخانه و ...

گنبد و گلدسته‏هاى مسجد عابدى را مجسم مى‏كند كه عرقچین بر سر گذاشته و دودست‏خود را براى تسبیح و عبادت به سوى آسمان برافراشته و سقف زیر گنبدنمودار آسمان است و نمازگزاران همگان با تسبیح موجودات آسمانها و زمین خدارا تسبیح و عبادت مى‏كنند:

"یسبح لله ما فى السموات و ما فى الارض الملك القدوس العزیز الحكیم." (2)

ازبالاى گلدسته‏ها روزى پنج‏بار اذان گفته مى‏شود و مردم شهر براى نماز فراخوانده مى‏شوند.

منبر بر دو نوع است، منبر كوتاه براى موعظه نمازگزاران وتعلیم احكام و غیره در روزهاى عادى و منبر بلند براى روزهاى پرجمعیت و ایرادخطبه‏هاى نماز جمعه، ستونهاى مسجد، یادآور نماز ستون دین است.

مسجد و محراب

محراب از كلمه حرب به معناى جنگ، جایى است كه در گودى واقع‏شده همچون سنگر، رمز مبارزه با شیطان درون و آماده سازى نفس براى شیاطین‏الانس و از این رو مسجد گذشته از محل نماز، پایگاه بسیج و اجتماع رزمندگان ‏براى رفتن به جبهه‏ها و جهاد مقدس است. و در مرزها همین مساجد به صورت رباط وقرارگاه درآمده از منارهاى آن به عنوان دیده‏بانى استفاده مى‏شود.

مسجد و بازار

بعضى از مساجد جمعه و جامع از دو طرف و بعضى از چهار طرف‏به بازار راه دارد و بازارهاى اسلامى كه همچون مسجد طاق‏وار ساخته شده جزءمجموعه‏هاى مسجد جامع است و براى ورود به آنها از حیاط مسجد مى‏گذرند، باشد كه‏بازاریان با یاد خدا وارد بازار و كسب و كار شوند.

به تعبیر معماران و مهندسان شهرسازى كه در بناهاى اسلامى كاوش مى‏كنند بازاراسلامى بهمنزله ستون فقرات یك شهر است و این همان تعبیرى است كه خداوند درقرآن براى مال كرده است:

"التى جعل الله لكم قیاما." (3)(اموالى كه خداوند مایه قوام شما قرار داده‏است).

هدف قرآن از پیوند میان مسجد و بازار این است كه مردانى تربیت كند كه:

"...لاتلهیهم تجارة ولابیع عن ذكر الله و اقام الصلوه..." (4)هیچ تجارت و داد و ستدى ‏آنان را از یاد خدا و اقامه نماز باز ندارد.

نتیجه پیوند میان بازار و مسجد این بود كه قوانین اقتصاد اسلامى اغلب خود به ‏خود به اجرا در مى‏آمد و بازاریان روزى چند نوبت در مساجد از نیروى ایمان وتقوى شارژ مى‏شدند و چون به سر كار باز مى‏گشتند، كمتر دروغ مى‏گفتند و كمتر به‏احتكار و كم‏فروشى مى‏پرداختند.

و از اینرو معاملات با اعتماد فراوان در بازارهاى اسلامى صورت مى‏گرفت، و مسلمانان كار و تجارتشان را چیزى جداى از عبادت نمى‏دانستند.

روژه‏ گارودى فیلسوف مسلمان فرانسوى در كتاب خود مسجد آئینه اسلام مى‏نویسد:

«در دوران عظمت اسلام تمام زندگى شهر در مسجد جریان داشت، در آنجاست كه ‏قراردادهاى تجارى بسته مى‏شود، زیرا اسلام تمایزى میان مقدس و نامقدس ‏نمى‏شناسد، اجراى شریعت ‏بیش از هر چیز به این معنى بوده است كه انسان 24 ساعت ‏شبانه‏روز در محضر خداوند بسر مى‏برد و هر عملى در زیر نگاه او انجام مى‏شود،بنابراین هر عملى كه توام با تقوى باشد یك بعد قدسى دارد و نماز درنگى است ‏در سلسله لحظات گوناگون، درنگى كه به سایر لحظات معنى مى‏دهد. بنابراین نماز از بقیه اعمال جدا نیست.» (5)

مسجد و بیت

‏المالاز زمان پیامبر اكرم(ص) یكى از مجموعه‏هاى مسجد بیت‏المال است كه در آن وجوهات نقدى و صدقات و غیره ‏دریافت و نگاهدارى مى‏شود و اگر بازرگانى دچار ورشكستگى مى‏شد و یا در سفر در راه مى‏ماند از سهم و القارمین و ابن سبیل تامین مى‏گردید.

فخر رازى در تفسیر آیه" انما یعمر مساجد الله من آمن بالله" و ... مى‏نویسد: درعمران و آبادى مسجد اقامه نماز و پرداخت زكات اعتبار شده زیرا مردم با حضوردر نماز جماعت ‏به مساجد رونق مى‏دهند و چون زكات دهنده باشند افراد كم درآمد و نیازمند نیز به مسجد روى مى‏آورند و بر رونق و آبادانى آن مى‏افزایند. اما اگر عمارت را حمل بر مصالح ساختمانى كردیم، از آنجا كه پرداخت زكات واجب و بناى مسجد مستحب است تا از واجب فارغ نگردد به مستحب نمى‏پردازد. (6)

اكنون دركنار بسیارى از مساجد صندوق قرض‏الحسنه خدمات بسیار مهمى را به جامعه ارائه‏ مى‏دهند.

مسجد و دارالعماره

هم چنین از زمان پیامبر اكرم(ص) مسجد كانون‏عبادى سیاسى بوده، گرچه پس از دوره صدر اسلام، بسیارى از زمامداران به ‏تضعیف نقش سیاسى مساجد پرداخته‏اند ولى مى‏بینیم در سال‏169 هجرى در قاهره جنب ‏مسجد جامع جدید العسكر، دارالاماره‏اى در ارتباط مستقیم با مسجد ساخته شده وابن طولون مسجدى مى‏سازد كه در بخش جنوبى آن ساختمان حكومتى دارالاماره قراردارد و این روش تا قرنها میان زمامداران اسلامى متداول بوده است. مساجدى مانند مسجد ارك از این قبیل است.

مارسل بوازار راجع به جنبه سیاسى مسجد مى‏نویسد:

«اقامه نماز جمعه وسیله‏اى است ‏براى گردهمایى مسلمانان در روز تعطیل و طرح ‏مسائل مهم اجتماعى و بحث و گفتگو درباره مسائل بهداشت، مسكن و تصمیم گیرى‏هاى ‏سیاسى و غیره.

در حقیقت ‏برپایى نماز جمعه به كار گرفتن عبادت خداوند است در راه خدمت ‏به ‏امت. گردهمایى جمعه، مخصوصا در سالهاى اخیر و در ممالك استقلال یافته تاثیر و كارآیى بسیار داشته مسلمانان با اجتماع خود در مساجد طرح مبارزه علیه ‏ستمگران را ریخته و تزلزلى در فرمانروایى استعمار غرب پدید آورده‏اند.

كارى كه احزاب و گروههاى سیاسى مخالف در ممالك اروپایى، از انجام آن هنوز ناتوانند.» (7)

مسجد و مدرسه

"فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فى الارض وابتغوامن فضل الله ..." (8)وقتى نماز به پایان رسید در زمین منتشر شوید و به كسب علم وفضیلت الهى بپردازید.

مفسرین قدیم مانند حسن، سعید بن جبیر و مكحول آیه فوق را به معناى طلب علم ‏تفسیر كرده‏اند. بسیارى از مساجد حجراتى در طبقه فوقانى داشت كه طلاب در آن‏ سكونت داشتند و بعد از نماز در پاى هر ستونى هر دسته‏اى دور استاد خود حلقه‏وار مى‏نشستند و به كسب علم و دانش مى‏پرداختند. و بازاریان مجاور در دروس‏ عمومى بهخصوص درس مكاسب فقه شركت مى‏كردند تا معاملات خود را طبق موازین شرع‏ انجام دهند. و این پیوند و همگامى میان مدرسه و مسجد در اسلام رمز موفقیت ‏فرهنگ اسلام بود زیرا علم منهاى دین ثمره‏اش جنگ و فساد و دین منهاى علم‏ نتیجه‏اى جز خرافات نخواهد داشت.

در اسلام جامعه یعنى دانشگاه از مسجد جامعه نشأت گرفته چنان كه دانشگاه الازهر،از جامع الازهر پدید آمده است.

مسجد و كتابخانه

یكى از مجموعه‏هاى مهم مسجد، كتابخانه است، قرآن كریم به كتاب و اهل كتاب اهتمام فراوان داده، و مسلمانان ‏كه در آغاز یك كتاب قرآن بیشتر نداشتند، و آن را همواره در مساجد قرائت ‏مى‏كردند، باعث ‏شد كه از این یك كتاب كتابهاى فراوانى، در قرائت و تجوید درلغت و فرهنگ قرآن، در علم الحدیث و تفسیر، و فقه و تاریخ و سایر علوم قرآن ‏پدید آید و با آنها كتابخانه‏ها تاسیس كنند.

مارسل بوازار، دانشمند اسلام شناس سویسى مى‏نویسد:

«تاسیس كتابخانه‏ها و شبستان تالار اجتماعات در مساجد، این حقیقت را آشكارمى‏سازد كه مساجد در اسلام بدان گونه كه بعضى پنداشته‏اند، منحصر براى نماز نیست، بلكه یقینا یكى از مراكز مهم فرهنگى اسلام نیز مى‏باشد.» (9)

مسجد و مراسم عقد ازدواج

قرآن كریم میان احكام خانواده، مهریه و نماز پیوند برقراركرده مى‏فرماید:"حافظوا على الصلوات..." (10)و پیامبر اكرم، مراسم عقد ازدواج ‏فاطمه زهرا(س) و على(ع) را در مسجد برگزار كردند، (11)و به دستور آن حضرت، سفره وسیعى در مسجد گستردند و بسیارى از مردان و زنان مسلمان اطعام‏ شدند. (12)و آنگاه عروس و داماد را به مسجد فرا خواندند و دست فاطمه را دردست على(ع) گذاشتند و براى آن دو دعا كردند. (13) به پیروى از پیامبر اكرم(ص) بعضى از مساجد مانند مسجد مالزى و اندونزى بخشى را به برگزارى مراسم عقد اختصاص داده‏اند. بنابراین همانطور كه كریستین نفاح در مقاله خود: «مسجد كانون فعالیت جامعه اسلامى‏» مى‏نویسد: مساجد به مثابه مركز ارتباطى نهادهاى ‏اجتماعى، مثل بیمارستانها، آسایشگاهها، دانشگاهها و مدارس عمل ‏مى‏كند، اما استقرار این مساجد در مركز شهر كه با احاطه شدن به وسیله بازار وصنعتگران متعدد كانون اصلى شكل‏گیرى جمعیت ‏شهرى است، گواهى است‏ بر ضرورت ونقش عمومى آنان و هماهنگى این پدیده با تمام جوامع اسلامى جهان. (14)

مسجد و دارالشفاء مدرسه طب

قرآن كریم به عنوان كتاب شفا نازل شده و دستورات آن ‏مشتمل بر سلامتى تن و روان است، احكام فقهى طهارت و بهداشت و تقوى و پرهیز،اطعمه و اشربه، روزه و امساك و احكام فقهى مربوط به بهداشت روح و روان و تصور بدن به عنوان معبد روح، رابطه‏اى میان طب و جنبه‏هاى مختلف تعلیمات اسلامى ‏برقرار ساخته بهطورى كه از زمان پیامبر اكرم (ص) طب النبى و در عصر ائمه، طب‏الصادق و طب الرضا پدید آمده در كتب فقهى راه یافته و در بعضى از شهرهاى‏ اسلامى، ساختن دارالشفاء بیمارستان جزء مجموعه‏هاى مسجد و به شكل مسجد رسم شده ‏و یا مسجد جزو بیمارستان قرار گرفته باشد كه ضمن شفاى تن در بیمارستان به ‏شفاى روان در مساجد بپردازند.

نخستین بیمارستان در قرن دوم در بغداد و بیمارستان عضدى در قرن چهارم به فرمان عضدالدوله دیلمى، و بیمارستان رى وبیمارستان بزرگ نورى در قرن ششم در دمشق و حلب و بیمارستان ناصرى ومنصورى در قاهره همراه با مسجد و كتابخانه را مى‏توان نام برد و در امپراطورى‏ عثمانى، نخستین بیمارستان بنام دارالشفاء در قرن هشتم در بورسه و در قرن نهم ‏مجموعه مشتمل بر مسجد، بیمارستان و مدرسه طب توسط بایزید دوم بنا گردید كه‏هنوز هم دائر است. (15)

مسجد و حمام عمومى

از آنجا كه براى عبادات مانند نماز و نماز جمعه، روزه، حج، قرائت قرآن و رفتن به مساجد، باید تطهیر و غسل‏كرد، و حمام گرفتن یكى از مسائل بهداشتى طب النبى است كه در فقه اسلامى آمده ‏به عنوان نمونه در كتاب «من لایحضره الفقیه‏» صدوق از پیامبراكرم(ص) نقل شده ‏كه استحمام یكى از سه وسیله مهم درمانى است.(16)

مسجد كانون وحدت و همبستگى

مسجد كانون اتحاد وهمبستگى و انس و الفت مسلمانان است كه مردم هر منطقه و محله را روزى چند نوبت در كنار هم در نمازهاى جماعت جمع و با هم مانوس مى‏سازد و مسجد جامع و جمعه هفته‏اى یك بار همه اجتماعات مساجد را یكجا در نماز جمعه گرد مى‏آورد ومسجد الحرام و مسجد النبى مسلمانان كشورهاى مختلف اسلامى را یكجا جمع و متحد مى‏سازد. مارسل بوازار اسلام شناس سویسى راجع به نقش نیرومند مسجد در فرهنگ،اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان چنین مى‏نویسد:

«مسجد عامل نیرومندى در همبستگى و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعى ‏و فرهنگى آن را از این بابت نمى‏توان نادیده گرفت، مخصوصا در روزگار معاصر كه ‏مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگربار از خود نشان مى‏دهند، مساجد به صورت ‏مراكز تربیت روحانى و پایگاه جنبش امت مسلمانان نسبت ‏به ستمگران و سلطه‏جویان ‏درآمده است. و به تدریج مساجد موقعیت ‏سالهاى نخستین ظهور اسلام را به دست ‏آورده‏اند.» (17)

مسجد آئینه اسلام

مسجد محل عرضه هنر متعهد، معمارى، مهندسى، نقاشى، خطاطى و جلوه‏هاى ایمانى هنرمندان اسلامى است. هنرمندان اسلامى كوشیده‏اند تا اسلام و ایمان را در قالب هنر در در و دیوار وبناى مساجد به معرض نمایش درآورند، تا جایى كه روژه گارودى، مسجد را آئینه ‏اسلام مى‏داند و آن را عنوان كتابش قرار داده است. و تیتوس بوركهارت مى‏نویسد:

«اگر كسى كه ناگزیر شده به پرسش این كه «اسلام چیست؟» پاسخ گوید به یكى ازشاهكارهاى هنر اسلامى مانند مسجد قرطبه یا مسجد ابن طولون در قاهره یا یكى ازمدرسه‏هاى سمرقند یا حتى مسجد تاج محل اشاره كند این پاسخ خود معتبر است.

زیرا كه هنر اسلامى خود نمودار همان مفهومى است كه از نامش برمى‏آید چه از نظرزیبایى شناسى و چه از لحاظ معنویت.» (18)

مسجد آئینه تمدن اسلام

مسجد سرچشمه تمدن اسلامى است. و اگر به هر یك از شهرهاى اسلامى بنگریم مسجد ومجموعه‏هاى آن را اساس شهرسازى مى‏یابیم و در بافت ‏شهرهاى اسلامى مسجد محوراست. بوركهارت در كتاب «هنر اسلامى زبان و بیان‏» مى‏نویسد:

«بیرونى‏ترین مظهر یك دین با تمدنى مانند اسلام كه هنر خود بر حسب تعریف آن‏ جلوه ‏گاه برونى است‏ باید نمودار جهان درونى آن تمدن باشد.» (19)

مسجد و رباط در مرزها

"فلولا نفر من كل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فى الدین." (20)چرا از هر گروهى از مومنان دسته‏اى به جبهه‏ها كوچ نمى‏كنند تا در دین فقیه شوند؟

رزمندگان با ایمان براى مرابطه (برقرار ارتباط میان ‏مرزها و مركز اسلامى) و مراقبت از حركات دشمن و تهاجم رزمى و فرهنگى به ‏مرزهاى سرزمین‏هاى اسلامى كوچ مى‏كردند و با نذر، وقف و وصیت، رباطهایى به شكل ‏مسجد مى‏ساختند، این رباطها، در واقع مسجدى بود كه مناره‏هاى كوتاه و بلند آن ‏به صورت برج دیده‏بانى تبدیل و طاقهاى آن به صورت اطاقها و استراحتگاه ‏رزمندگان و مسافران و شبستان آن به هنگام نماز محل اقامه نماز جماعت و بعد ازنماز محل درس و بحث طلابرزمنده درمى‏آمد، بسیارى از طلاب علوم دینى و اساتید حوزه با نذر و غیره به آن مراكز مى‏رفتند و ضمن آموزشهاى رزمى از اساتید مرابطون دوره‏هاى دروس علوم دینى و لغت و عرفان را فرا مى‏گرفتند تا خود را هم ‏در برابر تهاجم رزمى و هم تهاجم فرهنگى دشمن آماده سازند.

این پایگاهها نقش مهمى در مرزهاى كشورهاى اسلامى بهخصوص مغرب و طرابلس واسپانیا و تونس ایفا كرده و همواره پاسخگو و مدافع در برابر حملات رزمى وفرهنگى دشمنان اسلام بوده است تا جایى كه بعضى از آنان انقلاب نموده ودولتهایى به نام دولت مرابطین تاسیس كرده‏اند. (21)

مسجد و روابط و تكثیر و انتشار كتاب

در سابق كه دستگاه چاپ نبود، در مساجد و رباطها به ‏نگارش و تكثیر و انتشار كتاب مى‏پرداختند به این ترتیب كه یكى از اساتید مرابطین، كتابى را بر دهها نفر از شاگردانش املاء مى‏كرد و شاگردان با خطى خوب‏ مى‏نوشتند و در نتیجه دهها نسخه از آن كتاب تكثیر مى‏یافت این كتاب را«امالى‏» مى‏نامیدند و مردم اموال فراوانى را از راه نذر ، وقف و وصیت، به ‏این مراكز علمى و رزمى اهداء مى‏كردند. (22)

و با این اموال، راه ماندگان (ابن‏سبیل) و طلاب علوم دینى و حافظان قرآن كریم را از نظر خوراك و پوشاك و مسكن ‏تامین مى‏كردند و به تعلیم و تربیت روحى و تزكیه آنان مى‏پرداختند، و با ذكر و یادآورى جهاد پیامبر(ص) و مسلمانان صدر اسلام، روحیه آنان را بالا مى‏بردند ونفوس ضعیف را تقویت مى‏كردند، بهطورى كه بسیارى از آنان روانه حوزه‏هاى علمیه ‏بزرگ مانند «جامع زیتونیه‏» تونس و «قروبین‏» فاس مى‏شدند تا به تحصیلات ‏عالیه بپردازند.

پى‏نوشت‏ها:

.100 - 98Islam Our choice ashra publications Karachi 1976p.p. 1

2-سوره جمعه/ 1.

3- سوره نساء/ 5.

4-نور/ 37.

5-مسجد، آئینه اسلام، تالیف روژه گارودى، از انتشارات ژگوار.

6-التفسیر الكبیر فخر رازى، ج‏16، ص‏9 و10.

7-اسلام در جهان امروز، مارسل بوازار،صص‏101_ 102.

8- سوره جمعه/ 10.

9-اسلام در جهان امروز، مارسل بوازار،صص‏101 و 102.

10-سوره بقره/ 238.

11-بحارالانوار، ج‏43، ص‏120.

12-همان، ص‏114.

13-همان، ص‏116.

14-پیام یونسكو، آذر1369، ش 242، سال 22، ص‏35.

15-علم در اسلام، دكتر سید حسین نصر، ص‏166163.

16-كتاب من لا یحضره الفقیه، صدوق، ج‏1.

17 -اسلام در جهان امروز، مارسل بوازار،صص‏101 و 102.

18 -هنر اسلامى، زبان و بیان، بوركهارت، ص‏16.

19 -هنر اسلامى، بوركهارت، ص‏16.

20 -سوره توبه/ 122.

21 -الرباط فى سبیل الله، محى الدین قلببى تونسى، مجله رساله الاسلام قاهره‏سال 4، ش‏3، ص‏309.

22 -مجاهد تونسى كبیر محى الدین قلببى، «الرباط فى سبیل الله‏»، مجله‏رساله الاسلام قاهره سال چهارم، ش3 ، شوال 1371 ه.ق، ص‏309.

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.