همراه با کارشناس هلال ماه

جناب آقای دکتر موحد نژاد، کارشناس با تجربه رؤیت هلال ماه از جمله کسانی هستند که ثبوت هلال ماه در کشور را اعلام می دارند. ایشان عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف و عضو ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری هستند. آقای موحد نژاد همچنین رکورددار جهانی رؤیت هلال با کمترین جدایی زاویه ای در سال 80 بوده اند.

در دفترشان در دانشگاه شریف خدمتشان رسیدیم و مصاحبه ای با ایشان ترتیب دادیم، ایشان هم با حسن خلق و گشاده رویی پذیرفتند:

1- وضعیت رؤیت پذیری هلال ماه شوال امسال با معیارهای نجومی چگونه است؟ این هلال در کجای جهان و با چه ابزاری قابل مشاهده است؟

بیشتر کارشناسان رؤیت هلال بر این نظر هستند که این هلال در بخشهای جنوبی کشور بعد از غروب خورشید با ابزار قابل رؤیت است.  و تعداد معدودی از کارشناسان حتی رؤیت این هلال را با چشم عادی هم در جنوب کشور ممکن می دانند. ولی در بخشهای مرکزی و شمالی کشور بیشتر کارشناسان امید به رؤیت هلال قبل از غروب خورشید با ابزار دارند. و بعد از غروب به علت کمی ارتفاع ممکن نمی دانند.

مناطق قابل رؤیت با چشم غیر مسلح در غروب سه شنبه عبارتند از: آسیای جنوب شرقی، افریقای مرکزی و جنوبی و امریکای مرکزی و جنوبی. اما با ابزار این هلال در آسیای جنوبی و افریقای شمالی و ایالات متحده قابل رؤیت پیش بینی می شود. در بخشهای دیگر جهان هلال با ابزار هم قابل رؤیت نیست.

2- معیار پیش بینی رؤیت هلال ماه به چه معنی است؟ و تا چه اندازه قابل اعتماد است؟

رؤیت هلال فعلا با روشهای تجربی پیش بینی می شود. در واقع تعدادی رصد تا حدود 100 رصد با مشخصات دقیق، باید وجود داشته باشد، وگر نه نمی توان معیاری خوب برای پیش بینی بدست آورد.

معیار های پیش بینی رؤیت هلال انواعی دارد که بر اساس مبانی متفاوت می باشد:

- بعضی کارشناسان جدایی زاویه ای ماه و خورشید و ارتفاع ماه را اصل می گیرند.

- بعضی اختلاف سمت ماه و خورشید و ارتفاع ماه را اصل می دانند.

- بعضی دیگر ضخامت ماه و ارتفاع ماه را و بعضی دیگر مدت زمان مکث ماه در آسمان بعد از غروب خورشید را اصل می گیرند.

ضوابط مختلفی وجود دارد.

از ضوابط خوب هلال ماه می توان ضابطه ی یالوپ در رصدخانه ی گرینویچ را دانست که بر مبنای ضخامت هلال و ارتفاع ماه می باشد، بعد از آن، ضابطه ی رصدخانه ی افریقای جنوبی ضابطه ی خوب و قابل اعتمادی است.

اما اینکه چقدر  این ضوابط قابل اعتماد هستند، چون بر اساس ثبت ها می باشد، بستگی به رصدهای جدید دارد. مثلا اخیرا یکی از دوستانم، آقای یالوپ را در سمیناری دید و رصدهای اخیر مورد اعتماد را که توسط افراد با تجربه در رؤیت انجام گرفته بود به ایشان داد. سپس ایشان گفت که من با این رصدهای جدید باید در معیارم تغییراتی ایجادکنم.

اجازه بدهید در مورد رؤیت هلال در روز هم توضیحاتی بدهم: یکی از مشکلاتی که وجود دارد رؤیت هلال در روز است. چرا که همه ی ضوابط موجود رؤیت هلال را بعد از غروب خورشید مورد بررسی قرار می دهند.  ولی بعضی هلال ها هم وجود دارند که بعد از غروب خورشید به علت ارتفاع کم ماه از افق دیده نمی شوند، ولی قبل از غروب خورشید که هنوز ارتفاع ماه زیاد است با ابزار دیده می شون. و این بسیار دشوار است. ولی چون در این زمینه در جهان کار کم انجام شده، هیچ ضابطه ای در این زمینه مطرح نشده  است. از طرف دیگر ما با استفتائاتی که از مراجع کرده ایم ، اغلب مراجع، رؤیت قبل از غروب با تلسکوپ را می پذیرند پس ما باید این را معیار برای نوشتن تقویم قرار دهیم.

3- پیش بینی آغاز ماههای قمری سه حوزه ی پیچیده را مورد استفاده قرار می دهد: محاسبات نجومی، آب وهوا و مباحث فقهی. آیا با این تقسیم بندی موافقید؟ درباره ی تأثیر هر کدام از این حوزه ها در پیش بینی آغاز ماه توضیح بفرمایید.

بله، این تقسیم بندی مناسبی است. در مورد محاسباتی نجومی باید بگویم که ما به خوبی و بدون مشکل می توانیم موقعیت ماه و خورشید را در آسمان تعیین کنیم. ولی آیا با این موقعیت این هلال دیده می شود؟ پس باید به سراغ ضابطه ها برویم. پس در بعد نجومی دشواری وجود ندارد مگر از دیدگاه ضابطه ای آن. چرا که ممکن است بر اساس تجربیات قبلی یک کارشناس یک ضابطه ای را ارائه کند و بر اساس تجربیاتی دیگر یک کارشناس دیگر ضابطه ای متفاوت با آن مطرح کند.

اما در بعد آب و هوا، می توان گفت مثلا اگر آب و هوا مناسب باشد هلال دیده می شود. ولی ما نمی توانیم بگوییم که در فلان روز وضعیت آب و هوا چگونه است. (نمی توان از چند ماه قبل تعیین کرد که در فلان روز هوا غبار آلود است یا مه آلود یا ابری و یا...) این مشکلی در مقام عمل ایجادمی شود. و دشواری دیگری در ضابطه هم ایجاد می کند. مثلا همین تهران بعضی اوقات سال ممکن است آسمان بسیار خوبی داشته باشد و گاهی هوای بسیار کثیف و غبار آلود داشته باشد. کدام آب و هوا را باید ملاک قرار داد. همچنین دشواری در مقام فقهی ایجاد می کند: با نگاه فقیهی آیا باید وضع معمولی هوا را  در نظر گرفت یا در حالت شفاف آسمان اگر بدانیم که هلال رؤیت می شود، قابل قبول است؟

همچنین درمبانی فقهی می توان مباحثی را مورد توجه قرار داد: مثلا حتما هلال باید در منطقه ی خودمان رؤیت شود یا اگر در منطقه ی دیگری هم رؤیت شد مورد قبول است؟ چون در روایت داریم با رؤیت روزه بگیرید و با رؤیت افطار کنید.

و مسأله ی فقهی دیگر،  مسأله ی ابزار است. بعضی رؤیت با ابزار را قبول دارند و بعضی معتقدند که باید با چشم غیر مسلح حتما دیده شود. اینها دشواری هایی را در مباحث فقهی ایجاد می کند.

(بنابراین مبحث آغاز ماههای قمری از سه حوزه ی پیچیده تبعیت می کند، در نتیجه دشواری و پیچیدگی کار مشخص می گردد.)

4- تا چه اندازه میان معیارهای محاسباتی و رصدهای اخیری که حضرت عالی یا همکاران انجام داده اید، تطابق دیده اید؟

در این زمینه توضیحاتی در سؤالات قبلی داده شد. لذا راجع به تجربیات اخیر درباره ی رؤیت هلال در روز اشاره ای می کنم.

از آنجا که مبحث رؤیت هلال در روز،  بحث جدیدی است و معیارهایی هنوز ارائه نشده است، ما عدم تطابق هایی را بین تجربیات گذشته و پیش بینی رؤیت پذیری هلال در روز می بینیم. مثلا در ماه شوال گذشته فکر می کردیم که این هلال در روز رؤیت می شود. چرا که ما تجربیاتی داشتیم که مثلا هلال با جدایی 5ر10 درجه در روز دیده  شده بود. نتیجه گرفتیم که این هلال چون 15 درجه با خورشید فاصله دارد، حتما دیده می شود، ولی رؤیت نشد. بنابراین نتیجه گرفتیم که دوستان تحلیل درستی از این هلال نداشته اند. پس با گذر زمان ما با تجربه تر می شویم. مثلا متوجه شدیم آن هلالی که رؤیت شده در ارتفاع 60درجه بوده و در فصل سرما بوده است. چرا که در فصل سرما ناخالصیهای کمتری در هوا وجود دارد تا در فصل گرما. در نتیجه آن هلال با این هلال تفاوت داشته است. چرا که این هلال در فصل گرما بوده و ارتفاعش به 50 درجه نمی رسید. چنین مواردی تجربه ی ما را در مبحث رؤیت هلال در روز بیشتر می کند و دید های اولیه را عوض می کند. بنابراین ما پیش بینی می کردیم که 2 و 3 بعد از ظهر، قبل از غروب خورشید، ماه را می بینیم و اعلام می کنیم که فردا عید است. ولی این طور نشد. البته با اینکه هلال در روز دیده نشد، بعد از غروب خورشید دیده شد و فردای آن روز عید اعلام گردید.

به هر حال، هر موضوعی که جدید باشد، اظهار نظر در آن دشوار است چرا که این مبحث رؤیت هلال ماه در روز، تازه 2 سال است که مطرح شده است.

5- تقویم رسمی ایران بر اساس رؤیت با چشم غیر مسلح است یا مسلح؟

تقویم ایران بر اساس رؤیت با چشم مسلح است و حدود نیمی از مراجع چشم مسلح را مورد قبول می دانند. ما هم بر اساس فتوای مقام معظم  رهبری که به همین موضوع فتوا داده اند، تقویم را بر این اساس قرار داده ایم. ما از مراجع دیگر هم استفتا کرده ایم، که اگر تقویم بر اساس فتواهای مختلف استخراج شود، یکدستی و شور و هیجان مردم در انجام مراسم مذهبی بر هم می خورد.  مثلا فرض کنید یک دسته ی عزاداری در روز عاشورا تشکیل  شده است، ولی عده ای دیگر پیدا شوند و بگویند که نه، مرجع تقلید ما فردا را عاشورا می داند. حالا تعطیلی عید فطر چطور می شود؟

یعنی اگر جمعی یک تقویم جدید بر اساس مرجع دیگری بوجود بیاورند و آن را مطرح کنند، به طور رسمی با آنها برخورد می شود. بنا بر این ما به خود اجازه نمی دهیم که تقویم کشور  بر اساس فتاوای مختلف باشد و یک فتوا را اساس قرار می دهیم. البته ما با بعضی مراجع صورت مساله را مطرح کرده ایم ولی جواب روشنی دریافت نکرده ایم.

6- چرا کشورهای همسایه و عربی، زمانهای متفاوتی را برای آغاز ماه شوال مطرح می کنند؟ آیا تنها علت این موضوع، علمی است یا دلایل فقهی دارد؟ مثلا گاهی اوقات یک هلال قطعا غیر قابل رؤیت است ولی بعضی کشورهای عربی عید اعلام می کنند!

یک دلیلش مسائل فقهی هست، ولی آنچه ما فهمیده ایم این است که یک مشکل جدی ولی پیش پا افتاده وجود دارد، و آن اینکه کشورهای عربی به گزارش افراد عادی و بی تجربه اعتماد می کنند و اول ماه اعلام می شود. مثلا در سال گذشته هلال ذی الحجه وقتی اعلام شد که ماه به مقارنه نرسیده بود و قبل از خورشید غروب می کرد. در عربستان بر خلاف تقویم خودشان اعلام شد که این هلال رؤیت شد. این مسأله در جهان اسلام بین اهل فن باعث مشکل شد. چطور می شود هلالی که هنوز به مقارنه نرسیده و قبل از خورشید غروب می کند افرادی پیدا می شوند و می گویند هلال را دیده ایم؟! خوب معلوم است که این ادعا باطل است! و بدین ترتیب حج 2 میلیون زائر را دچار اشکال کردند.

مشکلات جهان اسلام متاسفانه پیش پا افتاده تر از این است که بگوییم منشأ آن علمی است یا فقهی است، هیچ کدام! منشأ آن عوامانه است! بله البته افق های متفاوت وجود دارد ولی نه اینطور. مگر عربستان چقدر با ما فاصله دارد؟ ولی معمولا آنها یک روز با ما متفاوت اند. چرا که به همین گزارش های افراد بی تجربه اعتماد می کنند. البته مورد دیگری هم باعث همین اختلاف می شود: مثلا آنها به خاطر اعتماد به چنین گزارشهایی ماه رمضان را زودتر از ما شروع کرده اند، وحالا به روز سی ام رسیده است. درحالی که در تقویم ما روز 29 ام است. در نتیجه آنها بدون توجه به رؤیت روز بعد از سی ام را عید اعلام می کنند. چرا که حتی اگر غروب روز 30 ام ماه دیده نشود هم باز فردای آن روز عید است. چون ماه بیشتر از 30 روز نیست.

غیر از کشور لیبی که معیارش اساسا رؤیت نیست! بلکه بر اساس معیاری که منجمینشان اختراع کرده اند تقویمی تهیه شده است! آنها کاری به رؤیت ندارند! می گویند اگر مقارنه ی ماه و خورشید قبل از طلوع فجر اتفاق افتد، فردا اول ماه است. حتی اگر در شرقی ترین نقاط لیبی این اتفاق بیافتد.

و البته فقط لیبی است که رؤیت را مهم نمی داند. ولی بقیه ی کشورها رؤیت را اصل می دانند. ولی ما در ایران چنین مشکلی را در ستاد استهلال مقام معظم رهبری نداریم. چرا که اولا افراد آموزش دیده برای رؤیت هلال انتخاب می شوند. دوما از همین افراد آموزش دیده سؤالاتی در مورد وضعیت و شکل ماه پرسیده می شود، تا مطمئن شویم آنچه وی دیده است همان ماه بوده است و فرد دچار توهم یا تخیل نشده باشد. چون هیجانات بالاست ممکن است توهمی بوده باشد.

7- آیا در اعلام آغاز ماه شوال، ملاحظات سیاسی و مصالحی مورد توجه قرار می گیرد؟

نه، چنین نیست. اگر هم مصلحتهایی باشد این است که مثلا اگر گزارشاتی از رؤیت هلال در جنوب کشور داشتیم و در شمال نداشته باشیم چه کنیم؟ آیا یک خط بکشیم و بگوییم پایین آن عید است و بالای آن نیست. چنین قضاوتی بسیار مشکل است. در نتیجه می گوییم این رؤیت تعمیم پیدا می کند به تمام کشور و به همه جای ایران عید اعلام می شود.

اگر مصلحتی هم باشد چنین چیزی بوده است. مثلا هیچ گاه چنین چیزی اتفاق نمی افتد که مثلا در عربستان اعلام شود و ما برای هماهنگی با آنها عید اعلام کنیم. نه هیچ گاه! این بازی با مسائل فقهی است و چنین کاری را نمی توان انجام داد.

با سپاس و تشکر از وقتی که برای این مصاحبه اختصاص دادید.

مطلب مرتبط:رویت پذیری هلال ماه

مصاحبه گر:

ا.م.گمینی

عکاس:

عباس زادگان