پلّه‌های تمام نشدنی
سلسله نوشتارهای عصمت در اندیشه دینی درصدد است تا ضمن باز تعریف مفهوم عصمت، مهمترین پرسش‌هایی که در این زمینه مطرح است را بیان کرده و پاسخی درخور به آنها بدهد.
آیا درجه عصمت معصومین به یک اندازه است؟ و اگر تفاوت ندارد، پس چرا پیامبران اولواالعزم داریم و اگر تفاوت دارد چرا می‌گویند همه آنها معصومند و تفاوتی با یکدیگر ندارند؟
در این سؤال دو پرسش گنجانده شده که جداگانه به بررسی آنها می‌پردازیم:
1) تفاوت درجات معصومان
بی تردید پیامبران الهی به مراتب گوناگونی از قرب و کمال دست یافته و هر کدام به جایگاه ویژه‌ای بار یافته‌اند. وجود پیامبرانی که قرآن کریم آنان را «اولواالعزم» می‌خواند، تنها یکی از دلایلی است که برتری برخی از انبیأ بر بعضی دیگر را به خوبی می‌نمایاند. افزون بر این، در دو آیه به صراحت از چنین تفاوتی سخن به میان آمده است چنانکه در سوره اسراء می‌خوانیم:
«وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلَى بَعْضٍ »
و به راستی برخی از پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیده ایم.(اسراء/55)
برتری پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله بر دیگر معصومان، به گواهی روایات فراوان، انکارناپذیر است و در میان امامان نیز، برخی از آنان درخشش ویژه‌ای یافته‌اند، چنانکه در بسیاری از احادیث، علی بن ابیطالب علیه‌السلام پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله سرآمد همه مردمان به شمار آمده است. با این همه، بهتر است از کنجکاوی در این باره بپرهیزیم و دانش آن را به خدا واگذاریم و این سخن امام صادق علیه‌السلام را آویزه گوش خود سازیم که در پاسخ به پرسشی از این دست بر سرشت یگانه امامان تاکید ورزیده، فرمودند:
«اوّلنا محمّد و أوسطنا محمّد و آخرنا محمّد»(1)
2) همسانی در عصمت
همه پیامبران الهی در چهار گونه عصمت همسان یکدیگرند:
الف) عصمت در دریافت وحی و ابلاغ آن. ب) عصمت در اعتقادات ج) عصمت از گناهان. د) عصمت از خطا و نسیان.
عصمت امامان نیز تفاوت چندانی با عصمت پیامبران ندارد، جز اینکه در اینجا به جای دریافت و ابلاغ وحی، از تبیین و توضیح معارف وحیانی سخن می‌رود. مقصود از گناهانی که هیچ پیامبر و امامی به گِرد آن نمی‌گردد، سرپیچی از مقرّراتی است که در شریعتی آسمانی، به صورت تکلیفی همگانی در آمده است. با این حال، بسیاری از کارها که بر همگان روا است، شایسته مقرّبان درگاه الهی نیست، که «حسنات الابرار سیئات المقرّبین». در اینجا است که گاه معصومان نیز دچار لغزش می‌گردند و عملی از آنان سر می‌زند که هر چند حرام شرعی نیست، امّا در خور مقام والای معصومان نبوده، در اصطلاح «ترک اولی» خوانده می‌شود شمار ترک اولای یک معصوم، یکی از معیارهایی است که می‌تواند مقدار قرب و کمالش را مشخص سازد.
از سوی دیگر، پرهیز از گناه و ترک اولی، یگانه معیار فضیلت نیست؛ میزان راز و نیاز و عبادت و چگونگی بردباری در برابر مشکلات از عوامل دیگری است که می‌تواند معصومان را در درجات متفاوتی جای دهد. از این رو است که گاه امامی معصوم، عبادات خود را در برابر حالات معنوی معصومی دیگر ناچیز می‌شمارد و حسرت آن را در دل می‌پروراند.
کوتاه سخن آنکه، نردبان معرفت الهی، دارای پلّه‌های نامتناهی است و معصومان اگر چه از خطّ قرمزی که مرز سقوط به دامن گناهان شرعی را مشخص می‌سازد، فروتر نمی‌آیند، اما چنین نیست که همگی به یکسان درجات تعالی را بپیمایند، چنانکه آیات قرآن ـ با وجود آنکه در معجزه بودن همسان یکدیگرند ـ در رسایی و شیوایی با یکدیگر تفاوت دارند، به گونه‌ای که شاعر می‌گوید:
در بیان و در فصاحت کی بود یکسان سخن گر چه گوینده بود چون جاحظ و چون اصمعی
در کلام ایزد بی چون که وحی مُنزل است کی بود «تبت یدا» مانند «یا ارضُ ابْلَعی»
پی‌نوشت:
1- بحارالانوار، جلد 26، صفحه 16
منبع:
پرسمان عصمت، واحد پاسخ به سوالات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، با اندکی تصرف
