پژوهشى در کتاب عوائد الایام
ملا احمد بن مهدى بن ابىذر النراقى الكاشانى (1158ـ 1245 ه.ق)، فقیه متفكر و دانشمند نواندیش و مبتكرى است كه شجاعت او در طرح مباحث جدید، از او عالمى جاودان و شاخص ساخت . نوشتههاى متنوع این نادره زمان، نشان از گستردگى دامنه فضل و دانش او دارد. فقه، اصول، ریاضیات، اخلاق، شعر و ادب و علوم غریبه، عرصههایى است كه نراقى استوار در آن گام نهاده و سرافراز از آن بیرون آمده است.
ملا احمد نراقى در نراق (از روستاهاى كاشان) متولد شد و تحت تربیت پدر ارجمند و دانشمند خویش به بالندگى رسید. او با بهرهمندى از دریاى دانش و تفكر جامع پدر خود ملا مهدى نراقى (م 1209)، معروف به محقق نراقى ـ كه دانشمندى نوجوان و فیلسوف و فقیهى وارسته و از درخشانترین چهرههاى فضل و اجتهاد و مرجعیت عامه در نیمه قرن دوازدهم تا اواسط قرن سیزدهم بود ـ قلههاى اندیشه را پیمود و با درك محضر عالمان بزرگ نجف و كربلا كمالات خویش را افزود و در مدت كوتاهى موفق به اخذ درجه اجتهاد از استادان خود شد.
ملا احمد نراقى در سال 1205 قمرى به همراه پدر به عتبات مسافرت كرد و در اواخر عمر وحید بهبهانى (م 1208)، در درس او شركت جست. پس از آن در كربلا به حلقه درس فقه میرزا مهدى شهرستانى (م 1216) پیوست؛ ولى این مدت دیرى نپایید و در سال 1209 به علت وفات پدرش به كاشان بازگشت.
سال بعد به نجف مشرف شد و از محضر اساتیدى چون سید مهدى بحر العلوم (م 1212) و شیخ جعفر نجفى معروف به كاشف الغطاء (1228) بهرهها برد و در سال 1212ـ در حالى كه جوانى بیست و هفت ساله بود و به عنوان مجتهدى فاضل شناخته مىشد به كاشان بازگشت و به تدریس پرداخت. در هوش و استعداد خارق العاده وى همین بس كه گویند كتاب عین الاصول را در بیست و سه سالگى تألیف كرد و رساله حجیة المظنه را نیز در سنین جوانى به رشته تحریر درآورد.
ملا احمد نراقى گرچه استاد بسیار ندید، ولى آثار و تالیفات ارزشمند او نشانگر قدرت و تفكر و نبوغ سرشار اوست. در فضیلت علمى او همین بس كه شیخ مرتضى انصارى (م 1281) و حاج سید محمد شفیع جابلقى (م 1280) و عالمان بسیار دیگرى از شاگردان او بودهاند.
عوائد الایام به روى هم مشتمل بر هشتاد و هشت عائده است و مؤلف در هر عائده مساله و یا قاعدهاى را با دقت تمام به بحث گذاشته است. اغلب مباحث عوائد الایام از نوآوریهاى مؤلف آن است و پیش از آن در هیچ اثرى یافت نمىشود.
آوردهاند كه شیخ مرتضى انصارى (ره) در سال 1240 به قصد زیارت مشهد و درك محضر عالمان وقت از شهرهاى مختلف ایران عبور كرد در بروجرد و اصفهان به حضور عالمان بزرگ رسید ولى مدت زیادى توقف نكرد؛ و چون در كاشان به حضور ملا احمد نراقى رسید، مدت چهار سال آنجا اقامت كرد و با بهرهمندى از دریاى دانش و قدرت و نبوغ فكرى استاد خود، سنگ بناى روش نو در فقه و اصول را نهاد كه هنور محور محافل تدریس در حوزههاى علمیه است.
ارزش كتاب عوائد الایام
در میان تألیفات گوناگون فاضل نراقى، كتاب گرانسنگ عوائد الایام از جایگاه ارزشمندى برخوردار است. چه این كه نظریات و اندیشههاى نوگرایانه و تفكرات بلند او را در جاى جاى این كتاب مىتوان دید. مرحوم نراقى عوائد را بر خلاف دیگر تألیفات خود، با روشى جدید سامان داده و آن را بر مبناى «عائده»، «عائده» تبویب كرده است وى در این اثر ابتكارى، به پژوهش در مسائل و مباحثى پرداخته كه براى استنباط احكام، لازم دانسته، و یا جاى آن را در كتابهاى فقهى و اصولى خالى یافته است.
عوائد الایام به روى هم مشتمل بر هشتاد و هشت عائده است و مؤلف در هر عائده مساله و یا قاعدهاى را با دقت تمام به بحث گذاشته است. اغلب مباحث عوائد الایام از نوآوریهاى مؤلف آن است و پیش از آن در هیچ اثرى یافت نمىشود. از این روى اطلاع از مطاوى این اثر، خاصه عائده ولایت فقیه آن در بایسته دانشوران و پژوهندگان است.
اشتغالات ملا احمد نراقى به امور اجتماعى و سیاسى و توجه ظاهرى فتحعلى شاه قاجار به نظریات او، تلاش وى را در طرح مباحث جدید فقهى به گونهاى كه راهگشاى اداره زندگى مردم باشد افزود و از او عالمى روشنفكر و فقیهى مبتكر ساخت و شهامت خرق سنتهاى غلط و عدم تبعیت كوركورانه و مقلدانه از آراء گذشتگان را در او تقویت كرد. بسیارى از این تفكرات نوجویانه نراقى را در كتاب جاودانه عوائد مىتوان یافت. در مثل بحث اسراف را كه در عائده شصت و یك به صورت مبسوط و محققانه و واقعگرایانه مطرح شده در هیچ كتاب فقهى و فنى مانند آن یافت نمىشود تلاش نراقى بر آن بود تا ضمن حذف مباحث زاید در فقه و اصول جهتگیرى آن را به واقعیات زندگى نزدیكتر نماید و از سوى دیگر پژوهش در مباحثى را كه جز اتلاف عمر و سرگرمى بىثمر نتیجهاى بر آن متصور نیست با زبان شعر و با جسارت تمام به تمسخر گیرد و بر آن بتازد پارهاى از این درایتها و شجاعتها را در مثنوى طاقدیس نراقى مىتوان سراغ گرفت. و این همه نشانگر درد عمیق و درك روشن او از واقعیات ملال آور گذشته، و فراخوانى وى به پویایى فقه و جاندار شدن آن است.
ملا احمد نراقى گرچه استاد بسیار ندید، ولى آثار و تالیفات ارزشمند او نشانگر قدرت و تفكر و نبوغ سرشار اوست. در فضیلت علمى او همین بس كه شیخ مرتضى انصارى (م 1281) و حاج سید محمد شفیع جابلقى (م 1280) و عالمان بسیار دیگرى از شاگردان او بودهاند.
امتیازات كتاب عوائد را چنین مىتوان بر شمرد:
الف: مشتمل بر آخرین نظریات و یافتههاى فقهى ژرف اندیش و نوگراست.
ب: داراى موضوعات و مباحثى است كه در تألیفات پیش و برخى از آنها در تألیفات پس از آن مستقلا مطرح نگردیده است.
ج: مباحثى در این كتاب آمده كه اطلاع از آن بر فقیهان و دانشوران در بایسته است. سهل است كه سراغ گرفتن این مباحث به شكل منسجم و مرتب، در آثار دیگر مشكل است.
د: داراى نوآوریهاى در طرح مباحث و شكل استنباط احكام است كه امروزه مورد نیاز فقیهان دورنگر مىباشد.
گفتهاند كتاب عوائد آخرین تألیف نراقى است؛ ولى در اجازه وى به برادر همنام پدر خود مهدى نراقى (به سال 1228 ق كه عین دستخط آن موجود است)، ضمن برشمردن تألیفات خویش، از كتاب عوائد نیز نام برده است. شاید بتوان گفت این كتاب به تفاریق و در طول سالیان دراز تدریس و تحقیق نوشته شده است و مؤلف در اواخر عمر آن را تكمیل كرده است؛ چنانچه نام كتاب نیز شاهدى بر این مدعاست. گو این كه یقینا بخشى از این اثر پس از تألیف كتاب ارزشمند مستند الشیعه نگاشته شده است. چه این كه در مواردى نراقى در عوائد به نقد و نظر خویش در مستند پرداخته و نظر جدید مطرح كرده است. (گفتنى است تألیف كتاب مستندالشیعه به سال 1234 خاتمه یافته است) .
اثر یاد شده به جهت اهمیت آن مورد توجه عالمان عصر مؤلف و پس از آن واقع شده و تنها كتاب فقهى نراقى است كه بر بعضى از مباحث آن، حواشى مفیدى از مبرزترین شاگرد خود شیخ انصارى را دارا است. همچنین محمدحسین بن آقا محمدعلى النجفى بن آقا محمدباقر هزار جریبى، حاشیهاى به نام البواریق لكشف معضلات الحقائق بر این كتاب دارد. قسمتى از حاشیه شیخ انصارى بر نسخهاى كه در سال 1266 قمرى چاپ سنگى شده به عنوان مدقق تسترى دیده مىشود .
چاپهاى عوائد در فهرست خانبابا مشار آمده كه این اثر نخست به سال 1245 در 299 صفحه در تهران چاپ سنگى شده است.
سپس در سال 1266 به صورت سنگى و بدون شماره صفحه به چاپ رسیده؛ و آنگاه در سال 1321 در قطع وزیرى در 301 صفحه چاپ سنگى شده است.
چاپى كه در فهرست مشار به سال 1245 نسبت داده شده، ملاحظه نشد و به نظر مىرسد اساسا چنین چاپى از عوائد نشده است. چه این كه تاریخ 1245 كه در پایان نسخه آمده سال وفات مؤلف است و نه چاپ كتاب. تعداد صفحات این چاپ نیز 298 صفحه است، و با این قرائن مىتوان حدس زد كه چاپ مفروض همان چاپ سال 1321 است. چنانچه حاشیهاى كه ناشر در آخر كتاب آورده، گویاى اختلاف ایشان با ناشر دیگرى است كه همزمان و با استفاده از كتاب وى به چاپ آن اقدام كرده است در آخر یادداشت او تایخ 1321 دیده مىشود كه گویاى سال چاپ این كتاب است. درسالهاى اخیر انتشارات بصیرتى مكررا از روى این چاپ افست كرده است كه چاپ سوم آن به تاریخ 1408 قمرى باز مىگردد.
پس از پیروزى انقلاب اسلامى و ضرورت تبیین مسأله ولایت فقیه، كتاب عوائد الایام با علت احتواء این مسأله و گستره پژوهش آن پرآوازه گردید. چنانچه بحث ولایت فقیه این اثر به نام حدود ولایت حاكم اسلامى به نام وزارت ارشاد اسلامى به فارسى گردانیده و در سال 1365 چاپ شد.
آوردهاند كه شیخ مرتضى انصارى (ره) در سال 1240 به قصد زیارت مشهد و درك محضر عالمان وقت از شهرهاى مختلف ایران عبور كرد در بروجرد و اصفهان به حضور عالمان بزرگ رسید ولى مدت زیادى توقف نكرد؛ و چون در كاشان به حضور ملا احمد نراقى رسید، مدت چهار سال آنجا اقامت كرد و با بهرهمندى از دریاى دانش و قدرت و نبوغ فكرى استاد خود، سنگ بناى روش نو در فقه و اصول را نهاد كه هنور محور محافل تدریس در حوزههاى علمیه است.
فرایند پژوهش در عوائد الایام اثر حاضر بر اساس نسخههاى معتبرى كه در ذیل به برخى از آنها اشاره مىشود، تصحیح گردیده است.
1ـ نسخهاى به خط مؤلف كه 30 عائده نخست آن ناقص است.
2- نسخهاى مصحح و مقابله شده با نسخه اصل؛ با تاریخ تحریر 1261 قمرى.
3ـ نسخهاى تصحیح شده كه در كنار آن علامت تصحیح دارد و حواشى شیخ انصارى و دعاى «منه رحمة الله» در حاشیه آن دیده مىشود. تاریخ تحریر این نسخه 1266 است.
4ـ نسخهاى بدون تاریخ، متعلق به حسن نراقى كه متن اجازه ملا احمد نراقى و برادر خود و به خط خودش در اول آن موجود است.
5- نسخهاى تصحیح شده كه به تاریخ 1264 نوشته شده است.
6ـ نسخهاى نگاشته شده به سال 1253 .
افزون بر این، كلیه روایات و اقوال در متن كتاب، به مصادر اصلى ارجاع داده شده و تا حد امكان اقوالى كه با اشاره «قیل» و مانند آن آمده و یا به مضامین روایاتى اشاره كرده و به مصارد آن بازگردانده شده و تعلیقاتى بر آن افزوده شده است.
مقدمهاى جامع در شرح حال مؤلف و تنظیم فهرستهاى متعدد بر كتاب، از كارهاى جدیدى است كه انتشار این كتاب مورد توجه است.
منبع:
آئینه پژوهش، مرداد ـ شهریور 1369، مصطفى درایتى .
پیوند به:
کتاب مستند الشیعه فی احکام الشریعة