تبیان، دستیار زندگی
آورده‏اند كه شیخ مرتضى انصارى (ره) در سال 1240 به قصد زیارت مشهد و درك محضر عالمان وقت از شهرهاى مختلف ایران عبور كرد در بروجرد و اصفهان به حضور عالمان بزرگ رسید ولى مدت زیادى توقف نكرد؛ و چون در كاشان به حضور ملا احمد نراقى رسید، مدت چهار سال آنجا اقامت
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

پژوهشى در کتاب عوائد الایام

کتاب و کتابخانه

ملا احمد بن مهدى بن ابى‏ذر النراقى الكاشانى (1158ـ 1245 ه.ق)، فقیه متفكر و دانشمند نواندیش و مبتكرى است كه شجاعت او در طرح مباحث جدید، از او عالمى جاودان و شاخص ساخت . نوشته‏هاى متنوع این نادره زمان، نشان از گستردگى دامنه فضل و دانش او دارد. فقه، اصول، ریاضیات، اخلاق، شعر و ادب و علوم غریبه، عرصه‏هایى است كه نراقى استوار در آن گام نهاده و سرافراز از آن بیرون آمده است.

ملا احمد نراقى در نراق (از روستاهاى كاشان) متولد شد و تحت تربیت پدر ارجمند و دانشمند خویش به بالندگى رسید. او با بهره‏مندى از دریاى دانش و تفكر جامع پدر خود ملا مهدى نراقى (م 1209)، معروف به محقق نراقى ـ كه دانشمندى نوجوان و فیلسوف و فقیهى وارسته و از درخشان‎ترین چهره‏هاى فضل و اجتهاد و مرجعیت عامه در نیمه قرن دوازدهم تا اواسط قرن سیزدهم بود ـ قله‏هاى اندیشه را پیمود و با درك محضر عالمان بزرگ نجف و كربلا كمالات خویش را افزود و در مدت كوتاهى موفق به اخذ درجه اجتهاد از استادان خود شد.

در میان تألیفات گوناگون فاضل نراقى، كتاب گرانسنگ عوائد الایام از جایگاه ارزشمندى برخوردار است. چه این كه نظریات و اندیشه‏هاى نوگرایانه و تفكرات بلند او را در جاى جاى این كتاب مى‏توان دید. مرحوم نراقى عوائد را بر خلاف دیگر تألیفات خود، با روشى جدید سامان داده و آن را بر مبناى «عائده»، «عائده» تبویب كرده است وى در این اثر ابتكارى، به پژوهش در مسائل و مباحثى پرداخته كه براى استنباط احكام، لازم دانسته، و یا جاى آن را در كتاب‎هاى فقهى و اصولى خالى یافته است.

ملا احمد نراقى در سال 1205 قمرى به همراه پدر به عتبات مسافرت كرد و در اواخر عمر وحید بهبهانى (م 1208)، در درس او شركت جست. پس از آن در كربلا به حلقه درس فقه میرزا مهدى شهرستانى (م 1216) پیوست؛ ولى این مدت دیرى نپایید و در سال 1209 به علت وفات پدرش به كاشان بازگشت.

سال بعد به نجف مشرف شد و از محضر اساتیدى چون سید مهدى بحر العلوم (م 1212) و شیخ جعفر نجفى معروف به كاشف الغطاء (1228) بهره‏ها برد و در سال 1212ـ در حالى كه جوانى بیست و هفت ساله بود و به عنوان مجتهدى فاضل شناخته مى‏شد به كاشان بازگشت و به تدریس پرداخت. در هوش و استعداد خارق العاده وى همین بس كه گویند كتاب عین الاصول را در بیست و سه سالگى تألیف كرد و رساله حجیة المظنه را نیز در سنین جوانى به رشته تحریر درآورد.

ملا احمد نراقى گرچه استاد بسیار ندید، ولى آثار و تالیفات ارزشمند او نشانگر قدرت و تفكر و نبوغ سرشار اوست. در فضیلت علمى او همین بس كه شیخ مرتضى انصارى (م 1281) و حاج سید محمد شفیع جابلقى (م 1280) و عالمان بسیار دیگرى از شاگردان او بوده‏اند.

عوائد الایام به روى هم مشتمل بر هشتاد و هشت عائده است و مؤلف در هر عائده مساله و یا قاعده‏اى را با دقت تمام به بحث گذاشته است. اغلب مباحث عوائد الایام از نوآوری‎هاى مؤلف آن است و پیش از آن در هیچ اثرى یافت نمى‏شود.

آورده‏اند كه شیخ مرتضى انصارى (ره) در سال 1240 به قصد زیارت مشهد و درك محضر عالمان وقت از شهرهاى مختلف ایران عبور كرد در بروجرد و اصفهان به حضور عالمان بزرگ رسید ولى مدت زیادى توقف نكرد؛ و چون در كاشان به حضور ملا احمد نراقى رسید، مدت چهار سال آنجا اقامت كرد و با بهره‏مندى از دریاى دانش و قدرت و نبوغ فكرى استاد خود، سنگ بناى روش نو در فقه و اصول را نهاد كه هنور محور محافل تدریس در حوزه‏هاى علمیه است.

ارزش كتاب عوائد الایام

در میان تألیفات گوناگون فاضل نراقى، كتاب گرانسنگ عوائد الایام از جایگاه ارزشمندى برخوردار است. چه این كه نظریات و اندیشه‏هاى نوگرایانه و تفكرات بلند او را در جاى جاى این كتاب مى‏توان دید. مرحوم نراقى عوائد را بر خلاف دیگر تألیفات خود، با روشى جدید سامان داده و آن را بر مبناى «عائده»، «عائده» تبویب كرده است وى در این اثر ابتكارى، به پژوهش در مسائل و مباحثى پرداخته كه براى استنباط احكام، لازم دانسته، و یا جاى آن را در كتاب‎هاى فقهى و اصولى خالى یافته است.

عوائد الایام به روى هم مشتمل بر هشتاد و هشت عائده است و مؤلف در هر عائده مساله و یا قاعده‏اى را با دقت تمام به بحث گذاشته است. اغلب مباحث عوائد الایام از نوآوری‎هاى مؤلف آن است و پیش از آن در هیچ اثرى یافت نمى‏شود. از این روى اطلاع از مطاوى این اثر، خاصه عائده ولایت فقیه آن در بایسته دانشوران و پژوهندگان است.

اشتغالات ملا احمد نراقى به امور اجتماعى و سیاسى و توجه ظاهرى فتحعلى شاه قاجار به نظریات او، تلاش وى را در طرح مباحث جدید فقهى به گونه‏اى كه راهگشاى اداره زندگى مردم باشد افزود و از او عالمى روشنفكر و فقیهى مبتكر ساخت و شهامت خرق سنت‎هاى غلط و عدم تبعیت كوركورانه و مقلدانه از آراء گذشتگان را در او تقویت كرد. بسیارى از این تفكرات نوجویانه نراقى را در كتاب جاودانه عوائد مى‏توان یافت. در مثل بحث اسراف را كه در عائده شصت و یك به صورت مبسوط و محققانه و واقع‎گرایانه مطرح شده در هیچ كتاب فقهى و فنى مانند آن یافت نمى‏شود تلاش نراقى بر آن بود تا ضمن حذف مباحث زاید در فقه و اصول جهت‎گیرى آن را به واقعیات زندگى نزدیكتر نماید و از سوى دیگر پژوهش در مباحثى را كه جز اتلاف عمر و سرگرمى بى‏ثمر نتیجه‏اى بر آن متصور نیست با زبان شعر و با جسارت تمام به تمسخر گیرد و بر آن بتازد پاره‏اى از این درایت‎ها و شجاعت‎ها را در مثنوى طاقدیس نراقى مى‏توان سراغ گرفت. و این همه نشانگر درد عمیق و درك روشن او از واقعیات ملال آور گذشته، و فراخوانى وى به پویایى فقه و جاندار شدن آن است.

ملا احمد نراقى گرچه استاد بسیار ندید، ولى آثار و تالیفات ارزشمند او نشانگر قدرت و تفكر و نبوغ سرشار اوست. در فضیلت علمى او همین بس كه شیخ مرتضى انصارى (م 1281) و حاج سید محمد شفیع جابلقى (م 1280) و عالمان بسیار دیگرى از شاگردان او بوده‏اند.

امتیازات كتاب عوائد را چنین مى‏توان بر شمرد:

الف: مشتمل بر آخرین نظریات و یافته‏هاى فقهى ژرف اندیش و نوگراست.

ب: داراى موضوعات و مباحثى است كه در تألیفات پیش و برخى از آنها در تألیفات پس از آن مستقلا مطرح نگردیده است.

ج: مباحثى در این كتاب آمده كه اطلاع از آن بر فقیهان و دانشوران در بایسته است. سهل است كه سراغ گرفتن این مباحث به شكل منسجم و مرتب، در آثار دیگر مشكل است.

د: داراى نوآوری‎هاى در طرح مباحث و شكل استنباط احكام است كه امروزه مورد نیاز فقیهان دورنگر مى‏باشد.

گفته‏اند كتاب عوائد آخرین تألیف نراقى است؛ ولى در اجازه وى به برادر هم‎نام پدر خود مهدى نراقى (به سال 1228 ق كه عین دستخط آن موجود است)، ضمن برشمردن تألیفات خویش، از كتاب عوائد نیز نام برده است. شاید بتوان گفت این كتاب به تفاریق و در طول سالیان دراز تدریس و تحقیق نوشته شده است و مؤلف در اواخر عمر آن را تكمیل كرده است؛ چنانچه نام كتاب نیز شاهدى بر این مدعاست. گو این كه یقینا بخشى از این اثر پس از تألیف كتاب ارزشمند مستند الشیعه نگاشته شده است. چه این كه در مواردى نراقى در عوائد به نقد و نظر خویش در مستند پرداخته و نظر جدید مطرح كرده است. (گفتنى است تألیف كتاب مستندالشیعه به سال 1234 خاتمه یافته است) .

اثر یاد شده به جهت اهمیت آن مورد توجه عالمان عصر مؤلف و پس از آن واقع شده و تنها كتاب فقهى نراقى است كه بر بعضى از مباحث آن، حواشى مفیدى از مبرزترین شاگرد خود شیخ انصارى را دارا است. همچنین محمدحسین بن آقا محمدعلى النجفى بن آقا محمدباقر هزار جریبى، حاشیه‏اى به نام البواریق لكشف معضلات الحقائق بر این كتاب دارد. قسمتى از حاشیه شیخ انصارى بر نسخه‏اى كه در سال 1266 قمرى چاپ سنگى شده به عنوان مدقق تسترى دیده مى‏شود .

چاپ‎هاى عوائد در فهرست خانبابا مشار آمده كه این اثر نخست به سال 1245 در 299 صفحه در تهران چاپ سنگى شده است.

ملا احمد نراقى در سال 1205 قمرى به همراه پدر به عتبات مسافرت كرد و در اواخر عمر وحید بهبهانى (م 1208)، در درس او شركت جست. پس از آن در كربلا به حلقه درس فقه میرزا مهدى شهرستانى (م 1216) پیوست؛ ولى این مدت دیرى نپایید و در سال 1209 به علت وفات پدرش به كاشان بازگشت.

سپس در سال 1266 به صورت سنگى و بدون شماره صفحه به چاپ رسیده؛ و آنگاه در سال 1321 در قطع وزیرى در 301 صفحه چاپ سنگى شده است.

چاپى كه در فهرست مشار به سال 1245 نسبت داده شده، ملاحظه نشد و به نظر مى‏رسد اساسا چنین چاپى از عوائد نشده است. چه این كه تاریخ 1245 كه در پایان نسخه آمده سال وفات مؤلف است و نه چاپ كتاب. تعداد صفحات این چاپ نیز 298 صفحه است، و با این قرائن مى‏توان حدس زد كه چاپ مفروض همان چاپ سال 1321 است. چنانچه حاشیه‏اى كه ناشر در آخر كتاب آورده، گویاى اختلاف ایشان با ناشر دیگرى است كه همزمان و با استفاده از كتاب وى به چاپ آن اقدام كرده است در آخر یادداشت او تایخ 1321 دیده مى‏شود كه گویاى سال چاپ این كتاب است. درسال‎هاى اخیر انتشارات بصیرتى مكررا از روى این چاپ افست كرده است كه چاپ سوم آن به تاریخ 1408 قمرى باز مى‏گردد.

پس از پیروزى انقلاب اسلامى و ضرورت تبیین مسأله ولایت فقیه، كتاب عوائد الایام با علت احتواء این مسأله و گستره پژوهش آن پرآوازه گردید. چنانچه بحث ولایت فقیه این اثر به نام حدود ولایت حاكم اسلامى به نام وزارت ارشاد اسلامى به فارسى گردانیده و در سال 1365 چاپ شد.

آورده‏اند كه شیخ مرتضى انصارى (ره) در سال 1240 به قصد زیارت مشهد و درك محضر عالمان وقت از شهرهاى مختلف ایران عبور كرد در بروجرد و اصفهان به حضور عالمان بزرگ رسید ولى مدت زیادى توقف نكرد؛ و چون در كاشان به حضور ملا احمد نراقى رسید، مدت چهار سال آنجا اقامت كرد و با بهره‏مندى از دریاى دانش و قدرت و نبوغ فكرى استاد خود، سنگ بناى روش نو در فقه و اصول را نهاد كه هنور محور محافل تدریس در حوزه‏هاى علمیه است.

فرایند پژوهش در عوائد الایام اثر حاضر بر اساس نسخه‏هاى معتبرى كه در ذیل به برخى از آنها اشاره مى‏شود، تصحیح گردیده است.

1ـ نسخه‏اى به خط مؤلف كه 30 عائده نخست آن ناقص است.

2- نسخه‏اى مصحح و مقابله شده با نسخه اصل؛ با تاریخ تحریر 1261 قمرى.

3ـ نسخه‏اى تصحیح شده كه در كنار آن علامت تصحیح دارد و حواشى شیخ انصارى و دعاى «منه رحمة الله» در حاشیه آن دیده مى‏شود. تاریخ تحریر این نسخه 1266 است.

4ـ نسخه‏اى بدون تاریخ، متعلق به حسن نراقى كه متن اجازه ملا احمد نراقى و برادر خود و به خط خودش در اول آن موجود است.

5- نسخه‏اى تصحیح شده كه به تاریخ 1264 نوشته شده است.

6ـ نسخه‏اى نگاشته شده به سال 1253 .

افزون بر این، كلیه روایات و اقوال در متن كتاب، به مصادر اصلى ارجاع داده شده و تا حد امكان اقوالى كه با اشاره «قیل» و مانند آن آمده و یا به مضامین روایاتى اشاره كرده و به مصارد آن بازگردانده شده و تعلیقاتى بر آن افزوده شده است.

مقدمه‏اى جامع در شرح حال مؤلف و تنظیم فهرست‎هاى متعدد بر كتاب، از كارهاى جدیدى است كه انتشار این كتاب مورد توجه است.

منبع:

آئینه پژوهش، مرداد ـ شهریور 1369، مصطفى درایتى .

پیوند به:

معرفی کتاب خزائن

معرفی متنوی طاقدیس

کتاب مستند الشیعه فی احکام الشریعة

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.