نگاه نگران تاریخ به ارگ كریمخانى

در دوره زندیه میدان كریمخانى شیراز به عنوان تأسیسات و مجموعه شهرى شامل 3 بخش سیاسى در برگیرنده كلاه فرنگى و دیوانخانه، بخش اقتصادى شامل بازار وكیل و بخش نظامى شامل میدان مشق مى شده. در این میدان، ارگ به عنوان خانه حاكم و هسته اصلى میدان عمل مى كرده است.

پس از گذشتن از میدان كریم خانى سابق و میدان تازه احیا شده شهداى امروزى به سوى ارگ نظامى و مسكونى حاكم شیراز مى رویم. اینجا قصر سلطنتى و اندرونى كریم خان زند حاكم شیراز است. ارگ كریم خانى قلعه اى مستطیل شكل است كه در هر یك از اضلاع آن برجى از آجر به ارتفاع 15 متر ساخته شده است.

دیوارهاى بیرونى بنا كه همانند دیوارهاى یك قلعه نظامى است توجه هر بیننده اى را به خود جلب مى كند. دیوار بنا در پایین حدود 3 متر ضخامت دارد و به صورت مخروط ناقص بالا رفته و ضخامت آن در بالا افزایش مى یابد و به جان پناه ختم مى شود كه در گذشته محل استقرار سربازان بوده است. سادگى بیرون بنا جذاب است و تنها روى دیوارها و برج ها نقوش آجرى هندسى دیده مى شود.

در میان آن نقوش پیچیده آجرى سیاهى هایى ناشى از آتش رهگذران كارتن خواب زبانم را به گلایه و افسوس خوردن مى گشاید. در كنار برج ها آثار آتش هاى خاموش شده به چشم مى خورد. بر پاى دیوارهاى بیرونى نیز تیركش هایى تعبیه شده كه برخى كوچك هستند و حالت مورب دارند و این سوراخ ها در گذشته محل قرار گرفتن تفنگ و اسلحه بوده و سوراخ هاى بزرگ تر براى راندن دشمن بوده است.

كج شدن برج شرقى ارگ بر اثر رطوبت بالا رونده، چشم هر عابرى را مى آزارد و در آینده اى نزدیك شاید شاهد فرو ریختن این برج منقوش با آجر باشیم. بر اثر مرمت هاى صورت گرفته در طى سالیان متمادى رنگ دیوارهاى بنا دو رنگ و لك دار شده است و در برخى موارد تخریب آجرها نگاه ها را به افسوس مى كشاند.

پس از گذشتن از دیوار مرتفع جنوبى به ضلع شرقى ارگ مى رسیم و درب ورودى در وسط آن قرار دارد بر بالاى سردر ورودى، صحنه هایى از جنگ رستم و دیو سفید به وسیله كاشى هاى هفت رنگ لعابدار تصویر شده و این كتیبه متعلق به دوران قاجاریه است و همچنان بر سردر ورودى خودنمایى مى كند اما ترك هاى مویى كتیبه ردپاى گذر زمان را نشان مى دهد. در چوبى دو لنگه اى كه با خراطى و گل میخ هاى زیبایى تزیین شده وارد هشتى بنا مى شود، هشتى ورودى ارگ فضاى بزرگى است كه یك در به باره بند (اصطبل) داشته و این فضا در حال حاضر تبدیل به مكان فروش شده و در مقابل این فضا درى وجود دارد كه به پشت بام مى رود و سمت راست هشتى فضایى با عنوان «خلوتى» وجود دارد. به سمت این فضا مى رویم و به در بسته اى مى رسیم، از لابه لاى در فرسوده جز فضایى مخروبه چیزى را نمى بینم. خلوتى ارگ حكایت از مخروبه شدن دارد .

سمت راست هشتى به محوطه داخلى ارگ مى رسد. در داخل فضاى هشتى طاق نماها فضاى زیبایى را براى نشستن ایجاد كرده اند.هشتى ارگ نسبت به هشتى دیگر خانه ها تزیینات كمترى دارد. به گفته كارشناسان میراث فرهنگى در قسمت باره بند، اتاق هایى مخصوص سرمهتر وجود داشته كه اكنون ویران شده، این مكان در رژیم گذشته به عنوان زندان زنان مورد استفاده قرار مى گرفته است.

از داخل هشتى به سمت یكى از برج ها مى رویم. 4 حیات خلوت در پاى برج دیده مى شود كه حالت خدماتى دارند و یكى از آنها كه به هشتى راه مى یابد در اصل باره بند بوده كه امروزه تنها تلى از خاك در آن دیده مى شود. راه برج ها نیز از درون همین حیاط خلوت هاست.

به داخل حیاط ارگ مى رویم، سنگفرش هاى كف حیاط خبر از گذشت زمان زیادى را مى دهند، بوى عطر بهارنارنج مشام هر رهگذر را مى نوازد. در گوشه حیاط، پلكانى جلب توجه مى كند، این رشته پلكان به طبقه دوم مى رود و از طبقه اول به طبقه دوم جز این راهى وجود ندارد. به گفته كارشناسان مرمت ارگ كریم خانى، ورودى حمام ارگ از طریق یكى از همین حیاط خلوت ها بوده كه بعدها در دیگرى از داخل خود حیاط به حمام گشوده شده و این حمام مانند سایر حمام ها داراى سربینه و گرم خانه است.

از ضلع شرقى ارگ و پس از گذشتن از در چوبى تازه تعمیرى وارد حمام مى شویم، سربینه شامل یك رختكن و یك حوض چند ضلعى در وسط است كه به وسیله تزیینات آهكبرى زیباتر جلوه مى كند، پس از گذشتن از سربینه وارد محوطه تقسیم حمام مى شویم. از آنجا راه به تخت گرم خانه دارد. در درون گرم خانه 3 در خزینه خودنمایى مى كند و در زیر خزینه تون آب گرم قرار گرفته است. از حدود 3 سال پیش حمام ارگ تبدیل به محل نمایش برخى از لباس هاى سنتى مناطق مختلف ایران شده كه در گوشه و كنار حمام این لباس ها به صورت نمادین به چشم مى خورند.

مرمت همچنان در حمام ارگ ادامه دارد و سربینه حمام در مراحل لك بردارى و سفیدكارى است.

بیژن حسینى، مرمت كار ارگ در رابطه با كارهاى مرمتى ارگ حاكم شیراز مى گوید: ارگ حدود 5/17 متر قناسى دارد كه این قناسى در ضخامت دیوارها و اتاق ها كه مربع و مستطیل است دیده مى شود و تاكنون تا حد قابل توجهى این قناسى ها را برطرف كرده ایم.

براى بازدید از حمام خصوصى كریمخان زند به سمت دیگر حیاط مى رویم، حمام خصوصى شاه زند در پشت دیوار شرقى قرار دارد، تابلوى ورود ممنوعى پشت در حمام حاكم شیراز راه را براى عبور و دیدن آن همه زیبایى بسته است.

شالوده و دیوارها ى ارگ از سنگ ساخته شده و براى ساختن بقیه بنا از خشت پخته استفاده شده است، ارگ از نوع بناهاى 3 ایوانى است كه ضلع ورودى آن به بخش خدماتى اختصاص دارد. تا مدت ها پیش اتاق هاى ارگ كریمخانى در اختیار سازمان میراث فرهنگى و گردشگرى بود. با تخلیه این اتاق ها، كار مرمت و جاى گذارى نقاشى ها و آیینه هاى اتاق ها جدى تر از گذشته دنبال مى شود.

نقاشى بزرگى در مقابل اتاق هاى ضلع جنوبى ارگ توجه ما را به خود جلب مى كند. متوجه مى شویم كه این نقاشى مربوط به سقف اتاق میانى ارگ است كه پس از ترمیم در جاى خودش قرار داده مى شود. این اتاق ها به دلیل آنكه مدت زمان زیادى به عنوان فضاى ادارى سازمان میراث فرهنگى فارس استفاده مى شده در معرض انواع آسیب ها قرار گرفته است. به دیدن یكى از اتاق هاى ارگ مى رویم.

ازاره هاى مرمرى این اتاق بر اثر گذشت زمان تغییر رنگ داده اند و گوشه هایى از نقاشى هاى بالا و پایین سقف اتاق فرو ریخته اند.

آب طلا و لاجورد ، رنگ هاى معنوى در زیبایى این نقاشى ها نقش آفرین بوده اند. نقش اتاق هاى ارگ اغلب گل و گیاه و به شكل ترنج و اسلیمى است.

بیژن حسینى در رابطه با مرمت اتاق هاى ارگ مى گوید: مرمت هر اتاق 5 تا 6 سال به طول مى انجامد و متأسفانه به دلیل آنكه بعضى از قطعات دیوارها و سرطاقچه ها خرد شده اند مرمت به سختى و با صرف زمان زیادى جلو مى رود و برخى از نقاشى ها نیز با تغییر كاربرى اتاق ها آسیب جدى دیده اند.

اتاق ها و تالارهاى ارگ در 3 جهت شمالى، غربى و جنوبى قرار دارند كه 3 بخش مسكونى آن را تشكیل مى دهند، قسمت شمالى رو به آفتاب صبح (زمستان نشین)، قسمت جنوبى پشت به آفتاب صبح (تابستان نشین) و قسمت غربى براى چهارفصل پیش بینى شده است.

ردپاى گذر زمان و تغییر و تحول حكومت ها بر چهره ارگ كریم خانى بشدت دیده مى شود. در زمان حكومت قاجاریه به دلیل خصومت قاجاریان با زندیان، نقاشى ها و كاشیكارى هاى زندیه كلنگى شده اند و نقاشى و تزیینات قاجاریه جاى آن را گرفته اند كه بعضاً هیچ ارزش هنرى ندارند. به گفته كارشناسان مرمت، بنا در زمان رضاخان و بعد از آن به عنوان زندان بزرگ شهر در اختیار شهربانى قرار گرفته و در طول این مدت تمام آثار نقاشى و مقرنس كارى اتاق ها را با گچ پوشانده اند و اكثر اتاق ها و تالارها به وسیله چندین دیوار به صورت سلول هاى كوچكى درآمده است. گفتنى است در سال 1350 ساختمان ارگ در اختیار سازمان میراث فرهنگى و گردشگرى قرار گرفت و كار بازسازى و مرمت بنا از سال 1356 آغاز شده و تاكنون ادامه دارد. تا زمان حال مرمت هاى بسیار و بعضاً پراكنده اى در بخش هاى مختلف ارگ صورت گرفته است. ارگ كریم خان زند در قلب شاهرگ بافت قدیم شیراز خودنمایى مى كند اما تا كنون حفاظت ارزنده و چشمگیرى كه در خور نام دارالحكومه شیراز و كاملاً منطبق بر اصول مرمت جهانى باشد، صورت نگرفته است.

منبع:

ایران