تشكیل شورای انقلاب به فرمان امام خمینی

با اوج گیری نهضت اسلامی در سال 1357، اندیشه ی طرح تشكلی به نام «شورای انقلاب» در میان روحانیون معتمد امام« قدس سره» پدید آمد، و در سفر شهید مطهری به پاریس، با امام مطرح شد.

اقای هاشمی رفسنجانی در این باره چنین نوشته است:(1)

« ... آقای مطهری در مراجعت از سفر پاریس، دستور رهبر عظیم الشأن انقلاب را مبنی بر تشكیل شورای انقلاب آوردند. حضرت امام آقایان شهید مطهری، شهید بهشتی و موسوی اردبیلی و شهید باهنر و این جانب هاشمی رفسنجانی را به عنوان هسته ی اول شورای انقلاب تعیین و اجازه داده بودند كه افراد دیگر با اتفاق نظر این پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد كه حتی الامكان تركیب شورا از اعضای روحانی و غیر روحانی به نسبت مساوی و نزدیك به هم باشد.

«طبعاً، چون امام حرف ها را برای ایشان زده بودند، مرجع برای ما ایشان بودند. بیشتر نص امام را از ایشان بایست می شنیدیم... ایشان بیشتر از ما مسائل فكری برایشان مطرح بود تا عملی، و در گذشته هم این طوری بود. در شورای انقلاب هم این طوری بود. خیلی مواظب بود كه خطوط انحرافی فكری كه آن روز در جامعه ی ما وجود داشت و سر و صدا هم زیاد داشت، این ها در شورای انقلاب راه پیدا نكنند.»

ترتیب خاصی كه برای گفت و گو با افراد برای عضویت در شورای انقلاب در نظر گرفته شده بود، با مسؤولیت شهید مطهری به انجام رسید.

شهید مظلوم بهشتی در این باره، چنین اظهار كرده است(2) :

«... افراد را امام تعیین می كردند، به این معنی كه اول امام به یك گروه 5 نفری از روحانیت مسؤولیت دادند كه برای شناسایی افراد لازم برای اداره ی آینده ی مملكت تلاش كنند. این عده عبارت بودند از آیت الله مطهری، هاشمی رفسنجانی، موسوی اردبیلی، دكتر باهنر و خود بنده. بعد با آقای مهدوی كنی صحبت كردیم و به امام اطلاع دادیم و ایشان هم شركت نمودند. بدین ترتیب هسته ی شورای انقلاب یك گروه شش نفری شد. بعدها آیت الله طالقانی و [آیت الله] خامنه ای نیز از روحانیون اضافه شدند... به تدریج آقای مهندس بازرگان، دكتر سحابی و عده ای دیگر از شخصیت ها را كه امام نیز قبلاً می شناختند و با آن ها در پاریس دیدار داشتند – قرار بود روی آن ها مطالعه كنیم و نظر نهایی مان را بدهیم – آن ها را با نظر نهایی مان به امام در پاریس معرفی كردیم و امام نیز تأیید نمودند.»

شورای انقلاب كه در آذرماه 1357، شكل گرفت به عنوان اساسی ترین اركان قدرت سیاسی و اجرایی امام« قدس سره» و مورد تأیید ایشان آغاز به كار كرد.

در پیام سیاسی بسیار مهم امام« قدس سره» در 22 دی 1357، تشكیل شورای انقلاب اعلام شد. در قسمتی از این پیام آمده است(3):

به موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اكثریت قاطع مردم ایران كه نسبت به این جانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام شورای انقلاب اسلامی مركب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق، موقتاً تعیین شده و شروع به كار خواهند كرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است، از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه ی آن را فراهم سازد.

بدیهی است كه مسؤولیت های شورای انقلاب، عمده ترین مسؤولیت های رهبری انقلاب در داخل كشور محسوب می شد. شورا در آغاز، هفته ای یك بار و سپس دو بار، به طور مخفی در منازل افراد تشكیل جلسه می داد. تصمیمات اتخاذ شده در این جلسات بلافاصله با امام قدس سره در میان گذاشته می شد و پس از كسب تكلیف، به مرحله ی اجرا در می آمد. از اقدامات مهم شورای انقلاب، مذاكره با مقامات نظامی نیروهای مسلح، دیدارهای دیپلماتیك، ترتیب دادن مسافرت بختیار به پاریس برای ملاقات با امام« قدس سره»، مأموریت راه اندازی نفت و انتخاب رییس دولت موقت بود.

اساساً علل و انگیزه های بسیاری در تمایل به تشكیل شورای انقلاب دخیل بود.

آن روزها گرایش به شورا شدید بود. رهبران و مبارزان با توجه به تصوری كه از استبداد و حكومت فردی داشتند، مایل به تكرار آن تجربه ها نبودند. به همین دلیل به طور طبیعی باید شورای انقلاب تشكیل می شد. از این رو شورای انقلاب به عنوان طبیعی ترین شكل مدیریت در بدو انقلاب به طور خود جوش مطرح و پذیرفته شد و همه ی تصمیم ها از آن جا هدایت می شد و برای بعضی كارها كمیته هایی فعالیت داشت كه مهم ترین آن ها، كمیته ی سوخت و كمیته ی اعتصابات بود.

شورای انقلاب پس از پیروزی

از اولین روزهای ورود امام خمینی« قدس سره» بحث های مهمّی از قبیل تشكیل دولت، تشكیل مجلس، ایجاد مجلس مؤسسان [خبرگان] و تغییر قانون اساسی در این شورا مطرح شد.

در آستانه ی پیروزی، شورا، مهندس مهدی بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت پیشنهاد نمود و امام« قدس سره» نیز پذیرفتند و طی حكمی ایشان را منصوب كردند. بعد از پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357، شورای انقلاب و دولت موقت تحتِ لوای رهبری امام« قدس سره» و مشروعیت حاصله از حمایت های مردمی، زمام امور را به دست گرفتند. دومین تصمیم مهم شورای انقلاب، تصویب اساسنامه ی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوم اردیبهشت 1358، بود. سپاه كه بلافاصله بعد از پیروزی در سال 1357، بنا به فرمان امام« قدس سره» به فرماندهی حجت الاسلام لاهوتی، تشكیل شده بود و مأموریت حفظ انقلاب و دستاوردهای آن را برابر حملات ضدِ انقلاب بر عهده داشت، با تصویب شورای انقلاب رسمیت پیدا كرد.

سپس، ملی شدن بانك ها، سامان بخشیدن به محاكمات دادگاه های انقلاب، برگزاری همه پرسی در رابطه با نظام، بررسی پیش نویس قانون اساسی و انتشار آن در جراید، تصویب قانون شوراهای محلی، ملی شدن صنایع بزرگ، تصویب آیین نامه ی مجلس خبرگان و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورا و ... را انجام داد. بدیهی است كه شورا، مافوق دولت بود و خطوط كلی و راهبردی با تمهیدات و تصمیمات اعضای آن اتخاذ می گردید. آیت الله طالقانی، چهره ی محبوب مردمی و دومین رییس شورای انقلاب در 19 شهریور همان سال درگذشت.(4)

بعد از تسخیر لانه ی جاسوسی امریكا در 13 آبان 1358، دولت بازرگان فردای آن روز استعفای خود را تسلیم امام« قدس سره» كرد. شورای انقلاب بیانیه ی مهمی خطاب به ملت صادر كرد و یادآور شد كه مصمم است در فرصت محدودی، برگزاری همه پرسی درباره ی قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای ملی و ریاست جمهوری و ... را به انجام رساند.

همه پرسی قانون اساسی در 12 آذر 1358، و متعاقب آن انتخابات ریاست جمهوری در بهمن 1358، برگزار و بنی صدر به عنوان رییس جمهور انتخاب گردید. بعد از انتخاب بنی صدر، وی حملات شدیدی را علیه شورای انقلاب آغاز كرد. این اختلافات تا تشكیل مجلس شورای اسلامی در 7 خرداد 1359 و تحویل وظایف شورای انقلاب به مجلس ادامه داشت. با شروع كار مجلس و شورای نگهبان و دیگر نهادها، مسؤولیت و ضرورت وجود شورای انقلاب به پایان رسید. لذا در 12 تیر 1359، آیت الله بهشتی اعلام كرد:

«مسؤولیت شورای انقلاب دو هفته دیگر پایان می یابد.» (5) سپس آخرین جلسه ی شورا به ریاست مهندس بازرگان در پنج شنبه 26 تیر 1359 برگزار شد و جراید نوشتند:(6)

«به دنبال تكمیل اعضا و حقوقدانان های شورای نگهبان و رفع موانع كار مجلس و تصویب اعتبارنامه ها، پایان كار شورای انقلاب اعلام شد.»

دكتر حسن حبیبی سخنگوی شورای انقلاب، در آخرین گفت و گوی خود، وضعیت آن را به طور خلاصه چنین تشریح كرد:(6)

«امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و كامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، كار شورای انقلاب كه تاكنون وظیفه ی قانونگذاری را بر عهده داشت، نیز به پایان رسید.»

پی نوشتها:

1-    صورت مذاكرات شورای انقلاب، مقدمه به قلم اكبر هاشمی رفسنجانی، جلد اول.

2-    روزنامه ی اطلاعات، 31/4/1359.

3-    صحیفه ی نور، جلد 4، ص 208-207، 22/10/1357.

4-  اولین رییس شورای انقلاب استاد شهید مرتضی مطهری بود كه در شب یازدهم اردیبهشت همان سال توسط گروهك فرقان به شهادت رسید.

5-    كیهان، 12/4/1359.

6-    هاشمی و انقلاب، مسعود رضوی، فصل دوم – شورای انقلاب و دولت موقت.