قلعه رودخان

در تمام طول راه، بوی زندگی مشامت را پر می کند؛ بوی طبیعت، بوی درختان و هوایی که هنوز دود ماشین ها و کارخانه ها، نتوانسته آلوده اش کند. یاد گرفته ایم که وقتی به شمال کشور می رویم یا ساحل را ببینیم یا جنگل های سر راه را. اما حالا به سمت جایی می رویم که اندکی از روزمرگی ها و عادات همیشگی دورتر است و دست انسان تخریب گر، کمتر به آنجا رسیده؛ جایی که تا به حال، نامش را هم نشنیده بودم؛ قلعه رودخان.

از ماشین که پیاده می شوی، همه جا را رنگ در رنگ می یابی. در روزهای پاییزی طبیعت، تنوع بیش از همه چیز به چشم می خورد؛ تنوعی که در عین بی نظمی، هارمونی عجیبی را پدید آورده است. به بالا که نگاه می کنی، تا جایی که سوی چشمت می کشد، کوه های سرسبز و هوایی مه آلود می بینی.

اینجا قلعه رودخان است؛ قلعه ای که شاید بزرگ ترین دژ دفاعی ایران در شمال کشور باشد. قلعه رودخان که به «سکسار» و «قلعه حسامی» نیز شهرت دارد، با وسعتی بیش از 5/2 هکتار و بارویی به طول یک هزار و 550 متر، دارای 42 برج و دیده بانی است. در این دیواره های قطور، منافذ و ترکش هایی برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی نیز تعبیه شده است. در گذشته، چشمه آبی در داخل قلعه جاری بوده که وقت محاصره، از آب آن استفاده می شده است. این چشمه پس از زلزله سال 1369 گیلان خشک شد. قلعه رودخان در فاصله 20 کیلومتری جنوب غربی فومن و در ارتفاع بین 655 تا 715 متری از سطح دریا، در بلندترین نقطه کوه قرار دارد.

برای رسیدن به قلعه، باید از شهر فومن، روستاهای گشت، کردمحله، گشت رودخان، سیاه کش، سیدآباد و قلعه رودخان عبور کرد و بعد، از روستای حیدرآلات تا قلعه که حدود 5 کیلومتر است را با پای پیاده طی کرد.

این قلعه مهم تاریخی، مدت ها تخت گاه و مرکز فرمانروایی گیلان بوده است. گفته می شود این بنا متعلق به دوره ساسانی است که طی حوادث و رویدادها، تخریب و در زمان حکومت سلجوقیان تجدید بنا شده. این قلعه از پایگاه های مبارزاتی اسماعیلیان بوده که تا دوره زندیه نیز مورد استفاده حکام و فرمانروایان محلی قرار می گرفته و به نظر می رسد پس از آن، دیگر مورد استفاد قرار نگرفته و متروک مانده است. اما از زمان دقیق احداث این قلعه، در تاریخ نشانی یافت نمی شود. باتوجه به اینکه شهر فومن مدتی طولانی مرکز حکومت گیلان (پس از خاندان اسحاق وند) بوده، اهمیت قلعه بیش از پیش قابل توجه است. روایات نامعتبری هم از حضور میرزا کوچک خان جنگلی به مدت 3 سال در این قلعه خبر می دهد.

در اسناد تاریخی پیش از قرن دهم هجری، نام و نشانی از قلعه دیده نمی شود اما برای نخستین بار، الکساندر شودزکو- محقق لهستانی الاصل- که در سال 1830 میلادی هنگام تحقیق در گیلان متوجه این قلعه شد، در یادداشت هایش موقعیت این بنا را ثبت کرده است. وی درباره قلعه رودخان می نویسد: «دژی است بر بالای کوهی در قسمت علیای رودخانه ای به همین نام. بام آن سنگی است و طرفین ورودی دارای دو برج دفاعی مستحکم هستند و روی کتیبه سر در ورودی آن حک شده که این قلعه برای نخستین بار، در سال های 918 تا 921 هـ- ق برای سلطان حسام الدین بن امیرعلاء الدین اسحقی تجدید بنا شد. در سمت راست قلعه، رودخانه ای به همین نام قرار دارد که از ارتفاعات سرچشمه گرفته و آب آن از جنوب به شمال، در جریان است. کتیبه مذکور هم اکنون در موزه گنجینه رشت نگهداری می شود.

قلعه رودخان از دو بخش تشکیل شده است:

1- ارگ یا شاه قلعه که محل زندگی پادشاه و حرمسرای او را در خود جای می داده است.

2- قورخانه یا محل فعالیت های نظامی و زندگی سربازان

در قسمت شرقی قلعه رودخان، بناهایی مخروبه وجود دارد. در قسمت شمال و جنوب، دیوارهای محصور کننده قلعه و برج های نگهبانی در فواصل مختلف به چشم می خورد. اتاق های هشت ظلعی که از آجر ساخته شده نیز هنوز بر فراز برج ها دیده می شود.

مساحت بخش شرقی، کمتر از بخش غربی است. بخش شرقی شامل 12 ورودی، زندان، در اضطراری، حمام، آبریزگاه و همچنین چند واحد مسکونی می شود. بخش غربی نیز 12 ورودی، چشمه، حوض، آب انبار، سرخانه، حمام، آبریزگاه، شاه نشین و چند واحد مسکونی را شامل می شود که به وسیله برج و بارو محصور شده است. ارگ که دو طبقه دارد، در قسمت غربی این بنا واقع شده و جنس آن از آجر است. قراول خانه ها در قسمت شرقی به صورت دو طبقه با نورگیرها و روزنه های متعددی که بر محیط اطراف مسلط است، قرار دارند.

دورتادور دیوارها و برج ها روزنه هایی دیده می شود که شیب آنها به بیرون قلعه است و برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی تعبیه شده اند.

در طول تاریخ قلعه، هیچ گاه دشمن به آن نفوذ نکرده و نتوانسته آن را فتح کند که این موضوع نشان دهنده مهارت معماران- چه از لحاظ علوم نظامی و چه از لحاظ معماری آن- است.

در بدو ورود و پدیدار شدن قلعه، نظر هر بیننده ای متوجه دروازه عظیم بالا و برج با هیبت آن می شود.

در طرفین دروازه، دو پایه بلند وجود دارد که محل استقرار محافظان قلعه بوده است. ورودی دروازه با 5 سکو از جنس سنگ لاشه به ارتفاع 1 متر ساخته شده است. آب انبار در بخش غربی و در 5 متری و ارتفاع 3/6 قوس جناغی از جنس سنگ به عرض 2 متر پایین ترین سطح قلعه به فاصله 140 متری از دروازه ورودی به صورت هشت ضلعی که اندازه هر ضلع آن 2 متر است.

بنای قلعه از سنگ و آجر ساخته شده و در بخش های آسیب پذیر و حساس، از سنگ و ساروج استفاده شده و در بیشتر اتاق ها، برج ها و سقف های گنبدی شکل آن، آجر و گچ به کار رفته است. اتفاق مهم، جالب و عجیبی که در راه رسیدن به این دژ با شکوه توجه شما را جلب خواهد کرد، پله های سنگفرش شده ای است در بین آن بافت جنگلی با سبزه ها و درخت ها و صدای پرنده هایی که از فاصله ای دور می آید. این پله ها به وسیله میراث فرهنگی گیلان ساخته شده است. فاصله قلعه رودخان تا فومن، مساحت قلعه و ارتفاع آن از سطح دریا و نکات دیگر از منابع مختلف به دست آورده و هر کدام را که به نظر معتبرتر آمده، نوشته ایم؛ به عنوان مثال، در کتاب میراث فرهنگی گیلان، فاصله فومن تا قلعه را 12 کیلومتر، در خود فومن و روی تابلوی قلعه 20 کیلومتر و در دایره المعارف ویکی پدیا 25 کیلومتر نوشته اند.

منبع:

روزنامه همشهری