شهید اول

آیت‌الله شمس‌الدین محمد بن مکی جبل عامل

فقیه اعظم و دانشمند عالی مقام و بلند آوازه، شمس‌الدین محمد بن مکی جبل عاملی معروف به شهید اول، از اعاظم فقها و مجتهدین و مفاخر علمای نامی شیعه امامیه است. نظر به این که وی در راه دین و به جرم تشیع شربت شهادت نوشید، نخستین دانشمند بزرگ ما است که «شهید» خوانده شده و از آن جا که پیش از وی فقیه بلند قدری از جامعه شیعه مانند او به آن طرز فجیع به شهادت نرسیده بود، لذا به او لقب «شهید ‌اوّل» داده‌اند و به همین نام نیز در کتب علمی و میان فقهای ما نام برده شده است.

در كتاب روضات الجنات در وصف شهید اول، چنین آمده است:

«شهید اول، بعد از محقق حلّی بزرگترین فقهای آفاق است. تمام دانشمندان، بصیرت کامل و آگاهی و استادی او را اعتراف دارند. مقام و موقعیت وی در فقه و قواعد احکام همچون شیخ صدوق در نقل احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علهیم‌السلام است. چونان شیخ مفید و سید مرتضی است در اصول عقاید و کلام و در بحث و مناظره و پوچ نمودن و از صحنه خارج کردن اندیشه‌های انحرافی. همچون شیخ طوسی است در گستردگی دانش و فنون مختلف و زیادی استاد و شاگردان مبرز و بزرگ. چونان محمد بن ادریس حلی است در روشن کردن و شکافتن مباحث فقهی. چونان نصیرالدین طوسی است در همدردی‌ با امت و بر طرف نمودن مشکلات علمی و اجتماعی آنان. نجم‌الائمه رضی است در تنقیح و روشن کردن علم نحو و صرف. محقق خوانساری است در ذوق و قریحه خوب و نیک وارد شدن در هر کاری. علامه مجلسی است در جایگزینی اسرار و فرهنگ و آداب شرع در بین دانشمندان و انسان‌ها و محقق بهبهانی است در اثبات و جایگزینی حق و عدالت و نابودی باطل و زدودن اندیشه‌ها از اوهام و خرافات.»

حاصل آنکه شهید بزرگوار ما آنچه خوبان همه داشتند، یک‌جا داشت. نام او محمّد است، و لقبش «شمس‌الدین» و «شهید اول». پدرش محمّد مکی ملقب به «جمال الدین» و «شرف الدّین» و مادرش بانویی است از آل معیه.

محمد، ملقب به «شمس‌الدین» در سال 734 هـ. ق در شهرک جزین در جبل عامل به دنیا آمد، و در پنج‌شنبه، جمادی الاول سال 786، در سن 52 سالگی در شهر شام، قلعه دمشق، به شهادت رسید.

شهید اول، دوران کودکی را در زادگاهش «جزین» سپری کرد، مقدمات علوم دینی را نزد پدرش، که از علمای مشهور جبل عامل بود، فرا گرفت، و تا شانزده سالگی در آنجا باقی ماند، و علاوه بر پدرش از محضر «شیخ اسدالدین صانع جزینی» نیز بهره برد، و مقدمات علوم ریاضی را از وی آموخت.

در سال 750 هـ. ق، در سن شانزده سالگی به عراق هجرت کرد. گفته‌اند او نخستین کسی بود که از جبل عامل برای فراگیری دانش به عراق مهاجرت کرد. او وارد شهر «حلّه» شد و پنج سال در آن شهر اقامت کرد، و در این مدت از محضر فخرالمحققین، سید جمال‌الدّین بن سید فخار موسوی، سید عمیدالدّین حسینی و برادرش سید ضیاء‌الدّین حسینی- خواهرزادگان علامه حلّی- تاج ‌الدّین بن معیه حسنی، نجم‌الدّین جعفر بن نما و دیگران استفاده نمود. همچنین در اثنای اقامت در حلّه به بغداد، کربلا و نجف و دیگر نقاط عراق سفر کرد و علاوه بر بهره وافری که از روحانیت مشاهد مشرفه برد، از دانشمندان شیعه و سنّی آن شهرها استفاده نمود.

شهید اوّل به سرعت رشد کرد و موجب اعجاب و شگفتی اطرافیان خود شد، که گوشه‌ای از آن را می‌توان در سخن فخرالمحققین درباره شهید اوّل مشاهده کرد: «مولای ما امام، علامه بزرگوار، افضل دانشمندان جهان، خورشید حق و دین، محمد بن مکی، خداوند عمرش را طولانی گرداند.» این سخن را فخرالمحققین که خود از فق‌ها ی نامدار شیعه است، درباره کسی می‌گوید که تنها هفده سال سن دارد، و فقط یک سال از ورودش به مجلس درس او می‌گذرد. او همچنین می‌گوید: «من از شاگردم محمد بن مکی بیش از آنچه او از من استفاده نموده، بهره برده‌ام»

شهید اوّل در سال 751 هـ. ق، در سن 17 سالگی و تنها یک سال پس از ورودش در حلّه، موفق به دریافت گواهی اجتهاد نقل حدیث از سوی فخرالمحققین می‌شود. سال بعد از جعفربن نما اجازه نقل حدیث می‌گیرد. و دو سال پس از آن، از تاج‌الدین معیه حسنی گواهی اجتهاد و نقل حدیث دریافت می‌کند، و سه سال پس از آن از مطارآبادی به دریافت اجازه مفتخر می‌شود. شهید اول، در سال 755هـ. ق، در سن 21 سالگی، به زادگاهش «جزین» باز می‌گردد و در اولین فرصت، مدرسه علمیه وسیع و گسترده‌ای را بنیاد می‌گذارد و از این طریق موفق به تعلیم و تربیت تعداد زیادی از طالبان علوم دینی می‌شود.

شهید اول، عالمانی است که برای ملاقات با دانشمندان بزرگ شیعه و سنی رنج سفر به نقاط مختلف را به جان خرید، و به نواحی مختلفی سرکشید. او به مراکز علمی مصر، فلسطین، سوریه، مکه و مدینه مسافرت کرد، و معلومات خود را از طریق ارتباط با سایر دانشمندان، هرچه بیشتر گسترش داد. از دیگر خصوصیات شهید اول، تسلّطش بر مذاهب فقهی اهل سنت بود، به گونه‌ای که در بسیاری از موارد، اهل سنت برای حلّ مشکل خود به وی مراجعه می‌کردند، و او بر طبق مذهب خود آنان فتوا می‌داد. عمر شریف فقیه ما گر چه کوتاه بود، بسیار پربار و پرثمر بود، به گونه‌ای که شعاع شمس وجودش قرن‌های متمادی استمرار یافت، و نه تنها جهان تشیّع را در آن زمان، بلکه اعصار پس از خود را نیز روشنی بخشید، تا آنجا که برخی از آثار شهید و در راس آن «اللُمعَةُ دمشقیة» هنوز نیز کتاب درس حوزه‌های علمیه است و در دانشگاه‌ها نیز از آن استفاده می‌شود. برخی از آثار قلمی او مفقود شده، بعضی از کتاب‌های او خطی و هنوز چاپ و منتشر نشده است، اما بسیاری از آنها منتشر و در دسترس همگان قرار دارد. فهرست برخی از کتاب‌های شهید اول، به شرح زیر است: الفیة، ذکری‌الشیعه فی‌احکام الشریعة، الدرس الشریعة فی فقه الامامیة، البیان، احکام الاموات، مسائل کلی و...