تدابیر تقویت قلب (دل) از دیدگاه طب ایرانی

امروزه به دلیل تغییر شیوه زندگی و کاهش فعالیت جسمانی، بیماری‌های قلبی- عروقی شیوع فراوانی دارد و شایع‌ترین علت مرگ ‌و میر در سراسر جهان و تقریباً عامل 30 درصد مرگ‌های جهان است. در ایران بعد از سوانح و حوادث رانندگی بیماری‌های قلبی- عروقی دومین علت مرگ‌ومیر است و ضمن افزایش شیوع این بیماری سن وقوع حوادث قلبی نیز کاهش پیدا کرده است.
در مناطق مختلف دنیا مردم سال‌هاست از داروهای سنتی و بومی منطقه خود برای درمان بیماری‌ها بهره می‌برند. کشور ایران نیز با داشتن دانشمندان بنامی مانند ابن‌سینا و زکریای رازی و پیشینه‌ای طولانی در حکمت و طبابت و سایر علوم، از پیشتازان طب در دنیا محسوب می‌شود.
در کتاب مخزن‌الادویه که از کتاب‌های مرجع داروشناسی طب سنتی است، بیش از 100 داروی مقوی قلب با ذکر مشخصات ظاهری و خواص فیزیکی و درمانی آن‌ها آورده شده است. برخی از این موارد در زندگی روزمره به عنوان نوعی غذا شناخته می‌شوند، مانند سیب، به، انار و پسته. برخی دیگر جزو معدنیات هستند، مانند یاقوت و زمرد. جالب توجه است برخی خاک‌ها به واسطه مواد شیمیایی موجود در خود مقوی قلب و سایر اعضا هستند، مانند گل مختوم. از فرآورده‌های حیوانی خاص هم می‌توان به عصاره گوشت، زرده تخم‌مرغ و پنیرمایه اشاره کرد.

تشریح قلب از دیدگاه طب سنتی

حکما در تشریح قلب چنین گفته‌اند که قلب در وسط سینه قرار دارد زیرا هموارترین و سزاوارترین جا برای قلب است و اندکی به طرف چپ تمایل دارد تا از کبد دور باشد و حرارت قلب و کبد در یکجا جمع نشود. قلب در نیامی بسیار سفت جا داده شده که هرچند از جنس غشایی، هیچ غشای دیگری در ستبری به آن نمی‌رسد و به مثابه سپری برای قلب است تا آن را از گزند حفظ کند. به نظر ابن‌سینا، قلب دارای 3 بطن است؛ 2 بطن نسبتاً بزرگ و بطن میانی که انبار غذای قلب است. بطن راست به کبد نزدیک‌تر است و محتوای آن خونی نسبتاً غلیظ و سنگین و در بطن چپ خونی سبک و رقیق است.
ابن نفیس نیز به درستی و دقیق‌تر از ابن‌سینا تشریح قلب را بیان می‌کند و نظریه ابن‌سینا مبنی بر خون‌گیری قلب از بطن راست را غلط می‌شمارد و در واقع او اولین کسی است که جریان خون رگ‌های کرونر را شناخته و به قول ماکس میرهوف، نویسنده برجسته تاریخ پزشکی در سال 1933 میلادی ابننفیس را باید اولین کسی دانست که جریان خون ریه را به درستی شرح داده است.

مزاج قلب؛ گرم و خشک

قلب از گرم‌ترین و خشک‌ترین اندام‌های بدن است زیرا عضوی است که بیشترین فعالیت را در بدن انجام می‌دهد. اگر رطوبت عضوی زیاد شود نیاز به استراحت پیدا می‌کند، در حالی که قلب باید دائم کار کند بنابراین قلب به دلیل فعالیت زیاد به گرما و ثبات قلب به خشکی نیاز دارد.
قلب جایگاه حرارت غریزی است و اگر دچار سردی و تری شود، حرارت از بین می‌رود و در کل سیستم بدن و اندام‌ها اختلال ایجاد می‌شود. مزاج قلب در ارتباط با مزاج کبد هم است.

توصیه‌های اختصاصی برای حفظ سلامت قلب

* توجه به تقویت مزاج قلب
* برطرف کردن یبوست تا قلب از بخارات مدفوع آسیب نبیند.
* استفاده از غذاهای تقویت‌کننده قلب، مانند مفرحات و مقویات آن
* تقویت دهانه معده تا از مشارکت آن به قلب آسیبی نرسد.
* در صورت نیاز به داروهای قلبی گرم از زعفران و دارچین استفاده شود.
* در صورت نیاز به ماده‌ای که خاصیت مفرح و مقوی قلب داشته باشد، گل گاوزبان استفاده شود.
* در صورت نیاز به داروهای قلبی افزایش دهنده روح، باید از موادی استفاده شود که دارای تأثیر غذایی باشند و تولید خون لطیف کنند، مانند عصاره گوشت پرندگان سبک و زرده تخم‌مرغ نیم برشته
* استفاده از سبزیجاتی مانند ریحان و نعناع و گشنیز و بوییدن آن‌ها و میوه‌هایی مانند آمله (انگورفرنگی)، سیب، گلابی، تمرهندی و انار.

برای پیشگیری از بروز آسیب به قلب از این موارد پرهیز کنید:

* افراط در سرد کردن یا گرم کردن زیاد
* مواد غذایی تولیدکننده گاز
* استنشاق بوهای بد
* وسواس فکری و عملی
* بیداری طولانی‌مدت
* هیجانات ناگهانی و شادی‌های مفرط
* غم و اندوه مزمن
* هوای آلوده

همچنین موارد دیگری که در حفظ سلامت قلب باید به آن‌ها توجه کرد:

* هوا در حفظ صحت قلب اهمیت بسزایی دارد چرا که حیوان و انسان برای تعدیل روح و ترویج قلب به هوا محتاج است. بهترین هوا که تقویت قلب و بدن و تصفیه و تعدیل اخلاط و ارواح کرده و به هضم کمک می‌کند، هوای معتدل میان سرما و گرماست. آلودگی‌های محیطی مانند تجمع زباله و اجساد و تعفن آن‌ها، وجود منابع تولیدکننده بخارهای سمی مثل معادن گوگرد و فاضلاب‌ها در اطراف شهر و موقعیت جغرافیایی شهرها مثل محصور شدن آن‌ها بین کوه‌ها سبب بروز هوای آلوده می‌شوند.
* ورزش معتدل باعث تقویت اعضا و حرارت غریزی می‌شود.
* دوری از اعراض نفسانی مانند همَ و غضب و خوف و خجالت و فرح مفرط. در صورت غلبه یکی از اعراض نفسانی، خوردن مفرحات مقوی دل و شنیدن حکایات فرح‌بخش و نشاط افزا توصیه می‌شود.
* نوشیدن آب در حمام، همچنین حضور طولانی‌مدت در حمام برای قلب ضرر دارد.

آنچه موجب تقویت قلب می‌شود

* گیاهان دارویی مقوی عضله قلب عبارتند از آمله (انگور فرنگی)، سنای مکی، قرنفل (گیاهی از خانواده میخک) و زیره
* رایحه نیکو به دلیل موافقت و مناسبتی که با روح دارد، غذای روح می‌شود و بر مقدار آن می‌افزاید. عطر روح را در دفع سموم تقویت می‌کند.
* گاوزبان هر دو مزاج گرم و سرد قلب را اعتدال می‌بخشد.

در شرح بیماری‌های قلبی در متون طب سنتی بیشتر طبیبان داروهای مقوی را جزو اصلی درمان بیماری‌های قلبی در نظر گرفته‌اند. به عنوان نمونه در مبحث خفقان حار که از بیماری‌های قلبی است، بیش از 80 درصد داروهای ذکرشده دارای خاصیت تقویت قلب است.
* آمله (انگورفرنگی) یکی از گیاهان دارویی پرکاربرد است که به تنهایی و به صورت مربا می‌تواند قلب را تقویت کند.
* میوه «به» به صورت مربای «به»، سکنجبین سفرجلی و شربت سفرجل ساده قادر به تقویت قلب است.
* گل سرخ با عطر خود ترکیبات دارای گلاب نیز مقوی قلب هستند.
* بادرنجبویه مقوی دل و دماغ و ملطف است. وحشت سوداوی و خفقان و غشی را رفع می‌کند.

باید توجه داشت از بعضی گیاهان به عنوان گیاهان سمی برای قلب نام برده شده که موجب اختلالات قلبی می‌شود. مهم‌ترین این گیاهان عبارتند از خرزهره و دارواش.
خرزهره یکی از مهم‌ترین گیاهان سمی موجود در کشور است. این گیاه به‌علت داشتن برگ‌ها و گل‌های زیبا در بسیاری از مناطق کشور در پارک‌ها و باغ‌ها به عنوان یک گیاه زینتی کاشته می‌شود. این گیاه از نظر شکل ظاهری مشابه گیاه زیتون است و در صورت مصرف می‌تواند موجب بروز مسمومیت‌های شدید و حتی کشنده شود.
مصرف خوراکی برگ‌ها، گل‌ها و شیرابه گل‌های گیاه و حتی استنشاق دود ناشی از سوزاندن برگ‌ها و ساقه‌های گیاه می‌تواند سبب بروز مسمومیت شود.
علائم و نشانه‌های مسمومیت به صورت ضعف، بی‌اشتهایی، تهوع، استفراغ، دردهای شکمی و اختلالات قلبی شامل بی‌نظمی ضربان قلب (آریتمی) است. در مسمومیت‌های شدید کلاپس قلبی- عروقی و مرگ نیز گزارش شده است.

مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز بروز بیماری‌های قلب

1- بدی تغذیه به شکل پرخوری و استفاده بیش از اندازه از مواد قندی و چربی‌ها و استفاده از غذاهای فست‌فودی
2- استفاده از سیگار و انواع دخانیات و هوای آلوده
3- پرفشاری خون که خود به عوامل زیاد دیگری مرتبط است.
4- فشارهای روانی و استرس‌ها و عوامل زمینه‌ساز استرس
5- بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت و بیماری‌های کلیه و غدد
6- کمی فعالیت‌های حرکتی و پشت‌میزنشینی و ورزش نکردن
7- هیپرلیپیدمی و هیپرتری گلیسریدمی
8- بیماری‌های واگیر و امراض عفونی.

---

منبع: هفته نامه سلامت - دکتر علی غلامپور، دانشجوی دکترای تخصصی طب ایرانی