جغرافیایی تاریخی خراسان رضوی
واژه خراسان در فارسی باستان نامیده . ولی نام شهرها و آبادی هایی که هر کدام جزئی از خراسان گذشته یا کنونی بوده و هستند ، بارها در کتیبه ها آمده است در کتاب شهرستان های ایران ، نخستین ناحیه ای که نام برده می شود ، خراسان است و شهرهای آن ، سمرقند ، سغد ، بلخ ، خوارزم ، مرورود ، مرو ، هرات ، توس ، پوشنگ ، نیشابور ، قاین ، گرگان ، نهستان ، کومس ، پنج برج ، پنج خسرو ، مست اباد خسرو ویسپشاد خسرو ، هوبوی و شاد فرح خسرو هستند.
بدون تردید واژه خراسان امروزی بازمانده گونه کهن واژه و به همان معنی خاور ، یعنی سویی است که از خورشید بر میآید . شکافتن واژه به معنی "جایی است که از آن خورشید طلوع میکند " . به هر حال خراسان در فارسی پیشین ، به معنی خاور زمین است و از دو واژه خور یعنی آفتاب و آسان یعنی طلوع کننده بوجود آمده و به معنی محل بر آمدن خورشید میباشد.
خراسان در دوران اسلامی به چهار قسمت نیشابور ، منرو ، هرات و بلخ تقسیم شده بود. در سال 31 ه . ق اعراب روانه خراسان شدند و طخارستان را تصرف نمودند . در همین زمان ساکنین خراسان به دین اسلام گرویدند . از این تاریخ سرزمین خراسان همواره جایگاه و نقش و یژه ای در جنبش های ایرانی و اسلامی داشته است.
هنگامی که در تمام خراسان در زمان حکومت امویان مردم به رهبری ابومسلم خراسانی سردار شجاع ایرانی قیام ضد اموی خود را شروع کرده بودند ، سناباد در کنار شهر نوغان روستایی بیش نبود در اوج حکومت عباسیان ، وقتی هارون الرشید به خراسان آمد تا آتش شورش را خاموش سازد ، در اینجا درگذشت ، فرزند نیمه ایرانیش به خلافت برگزیده شد . زمانی که حضرت رضا (ع) در ادامه همان مبارزه ضد خلافت و شیعه خواهی به خراسان آمد ، با وجود شهادت آ ن حضرت برگ زرینی در تاریخ این خطه رقم خورد و بدین سان سناباد شهری با اهمیت که اقتدار سیاسی و رونق اقتصادی را به دنبال داشت ، تشکیل گردید.
زمانی که حضرت رضا (ع) از راه نیشابور به مرو میرفتند ، در بین راه از قدمگاه نیشابور ، قریح الحمرا و کوهسنگی مشهد عبور کردند و در قریه سناباد و خانه حمید بن قحطبه و باغ او نزول اجلاس کردند . حضرت پیش از سفر مرو در بقعه هارونی بادست ، محلی را خط کشیدند و فرمودند : این محل دفن من است .
در سال 202 یا 203 پس از شهادت ، پیکر حضرت امام رضا (ع) را در همین بقعه به خاک سپردند . جهان گردان و جغرافی نویسان مانند ابم حقل ، اصطخری و مقدسی از این مکان یاد کرده اند . در دوره سامانیان عمیدالدوله فایق و ابوبکر شهمرد در ابادانی و بنای بقعه کوشیدهاند ....
سرزمین خراسان محل قیام ابومسلم علیه خلفای بنی امیه بود . این سرزمین تا سال 205 ه . ق در تصرف خاندان بنی عباس قرار داشت ودر همین سال به دست سلسله طاهریان استقلا ل یافت و در سال 283 ه.ق جزو متصرفات عمرولیث صفاری شد . در سال 287 ه .ق امیر اسماعیل سامانی بر عمر لیث غلبه کرد و خراسان جزو قلمرو سامانیان گردید .
سلطان محمود غزنوی در سال 384 ه.ق خراسان را به تصرف خود در آورد و 45 سال در این سرزمین حکومت کرد . تا اینکه در سال 429 ه . ق طغرل اول سلجوقی نیشابور را تصرف کرد و در آنجا به تخت نشست . یک سال بعد سلطان محمود غزنوی خراسان را باز گرفت و مردم علیه سلجوقیان شورش کردند . سلطان محمود غزنوی چندین بار با سلجوقیان جنگید . تا اینکه در سال 421 ه . ق شکست خورد و به هرات گریخت . پس از این اتفاق خراسان مورد تاخت و تاز آنان قرار گرفت و شهرهای اباد این استان به واسطه این حمله ها ویران گردید .
بسیاری از علما و دانشمندان در این حملات جان سپردند و کتابخانه ای فراوانی به آتش کشیده شد . سرانجام در سال (511-552) ه.ق سلطان سنجر سلجوقی از دنیا رفت و خراسان به دست خوارزم شاهیان افتاد . در قرن هفتم ه.ق صحنه دیگری بر تاریخ خراسان افزوده گردید و آن حمله مغولان به این سرزمین بود که باعث به خاک و خون کشیده شدن بسیاری از مردم شد در سال 873 ه.ق خراسان به تصرف امپراطوری گورکانی افتاد و در سال 913 ه . ق ( شبیک خان ازبک ) خراسان را تصرف کرد و شاه اسماعیل صفوی به دفاع از این سرزمین پرداخت و سرانجام از ازبکها شکست خورد . پس از آن خراسان دوباره مورد هجوم و تاخت و تاز ازبک ها قرار ولی این بار شاه عباس صفوی توانست آنان را تا ماوراءالنهر عقب براند
پس از مرگ نادر شاه قاجار به سال 1160 ه.ق این سرزمین به تصرف احمد شاه درانی افتاد و در دوران قاجاریه با دخالت انگلستان و حمایت ان از احمد شاه درانی با بستن عهد نامه پاریس در سال 1273 ه.ق ایران متعهد شد که در امور افغانستان دخالت نداشته باشد و از کلیه دعاوی خود نسبت به هرات صرف نظر کند و قسمت شرقی خراسان به افغانستان که تحت نفوذ انگلستان بود واگذار گردید . که مهمترین شهرهای آن مرو ، هرات ، بلخ ، بخارا و خوارزم بود.
منبع:
