28 مرداد و اشتباهات جبران‌نا‌پذیر آقای نخست‌وزیر

 
به یقین عوامل متعددی در مرداد 32 دست به دست هم دادند تا فرآیند کودتا به نتیجه برسد. اما نخستین و مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری این کودتا از داخل خود دولت آغاز شد. به عبارت دیگر، مصدق و جبهه ملی به دلیل اشتباهات تاثیرگذار، پیروزی کودتاچیان را تضمین کردند. در ادامه به پنج نمونه از تاثیرگذارترین اشتباهات مصدق که زمینه‌ساز کودتای 28 مرداد شد اشاره می‌شود.

1.اعتماد مصدق به آمریکا

در روز 30 مهر 1331، به دلیل کارشکنی‌های انگلیس در جریان نفت ایران، دولت مصدق به طور رسمی روابط خود را با این کشور قطع کرد. گرچه در آن دوران قطع روابط سیاسی ایران با انگلیس سیاست مناسبی محسوب می‌شد، اما مصدق با متمایل شدن به آمریکا، دولت خود را به ورطه سقوط کشاند. هدف مصدق از ایجاد ارتباط با آمریکا به حاشیه بردن انگلیس بود، اما در این مورد دچار یک اشتباه تاکتیکی شد و آن اعتماد به آمریکا بود. اعتمادی که منجر شد تا سیا با فریب مصدق مقدمات کودتا را فراهم کند.

مقام معظم رهبری در عین تایید تلاش مصدق برای استقلال پیدا کردن در مقابل انگلیس می گوید:
«دولت مصدّق ... یک اشتباه تاریخی انجام داد و آن تکیه‌ی به آمریکا بود. در مقابلِ دشمنی انگلیسی‌ها، فکر کرد باید یک پشتیبانی در عرصه بین‌المللی داشته باشد، این پشتیبان آن روز از نظر او آمریکا بود؛ به آمریکایی‌ها اعتماد کرد؛ امید او به آمریکایی‌ها بود. از این خوش‌بینی و ساده‌اندیشی، آمریکایی‌ها استفاده کردند، [کودتای‌] بیست‌وهشتم مرداد را به راه انداختند.»

2. اخراج زاهدی از مجلس

در جریان کودتا و درحالی که زاهدی در مجلس تحصن اختیار کرده بود، مصدق با اخراج او از مجلس مرتکب اشتباه فاحشی در ارزیابی شرایط شده و با دست خود نخست‌وزیر کودتا را از کنترل نیروهای مذهبی خارج کرد. آیت‌الله کاشانی با اشاره به همین موضوع در نامه‌ای که یک روز پیش از کودتا به مصدق نوشت عنوان کرد: «زاهدی را که من با زحمت در مجلس تحت نظر و قابل کنترل نگاه داشته بودم با لطایف‌الحیل خارج کردید و حالا همان طور که واضح بوده، درصدد به اصطلاح کودتا است.»

3.انحلال مجلس هفدهم توسط مصدق

یکی دیگر از اشتباهات بزرگ مصدق انحلال مجلس بود. او یک بار موفق شد تا برای شش ماه از مجلس اختیارات ویژه بگیرد، اما زمانی که خواستار تمدید یکساله این اختیارات شد با مخالفت قوه مقننه و در رأس آن آیت‌الله کاشانی مواجه شده و نهایتا در تاریخ 12 مرداد 1332 با یک همه‌پرسی، مجلس هفدهم را منحل کرد. این درحالی بود که بندی مبنی بر انجام همه‌پرسی از سوی دولت برای انحلال مجلس شورا، هرگز در قانون اساسی دیده نمی‌شد. این اقدام مصدق علاوه بر اینکه نقض قانون اساسی مشروطه به حساب می‌آمد، با برچیده شدن نهاد قانون‌گذاری در کشور باعث شد تا آمریکا و انگلیس برای انجام عملیات کودتا در ایران آزادانه‌تر عمل کنند. بدین ترتیب کمتر از بیست روز پس از انحلال مجلس توسط مصدق، دولت وی سقوط کرد.

انحلال مجلس نه تنها با شعارهای دموکراتیک جبهه ملی سازگار نبود، بلکه آینده را نیز از وجود یک مجلس نیم‌بند محروم کرد. جریان انحلال مجلس پس از کودتا نیز به سود کودتاچیان تمام شد به طوری که با برگزاری یک انتخابات فرمایشی مهره‌های مورد نیاز خود را وارد مجلس کردند و موفق شدند تا نفت به ظاهر ملی شده را به سود خود مصادره کنند.

4. جدایی از آیت‌الله کاشانی و نیروهای مذهبی

یکی دیگر از اشتباهات مصدق که زمینه‌ساز کودتای 28 مرداد شد، جدا شدن از بازوی مذهبی جنبش و دشمنی با آیت‌الله کاشانی بود. در حالی که بارها آیت‌الله کاشانی در مورد احتمال سقوط مصدق هشدار داده بود، مصدق با لحنی آمیخته به غرور اعلام کرده بود که «اینجانب مستظهر به پشتیبانی مردم ایران هستم.» اشتباه مصدق این بود که آگاه نبود آنچه که در 30 تیر مردم را به حمایت از او به خیابان‌ها کشاند فتوای روحانی بانفوذی چون آیت‌الله کاشانی بود و نه چیز دیگر. از اواسط سال 1332 حتی آمریکا و انگلیس به خوبی دریافتند که مصدق با فاصله گرفتن از آیت‌الله کاشانی پایگاه مردمی خود را از دست داده است، اما خود مصدق هرگز به این امر توجه نکرد و یا نخواست که توجه کند.
اشتباه مصدق در کنار گذاشتن آیت‌الله کاشانی عامل مهمی در بی‌توجهی مردم نسبت به دولت وی بود. شکی نیست که درصد مهمی از مردم تابع پیشوایان مذهبی خود بودند و آیت‌الله کاشانی مظهر روحانیت سیاسی در آن دوران بود. لذا مصدق با جدا شدن از آیت‌الله کاشانی و با از دست دادن حمایت مذهبی و مردمی، دولت خود را به کام سقوط کشانده و موجبات بسط قدرت آمریکا در ایران را فراهم ساخت.

5.اعتماد به حزب توده

از اشتباهات اساسی دیگری که زمینه‌ساز شکل‌گیری کودتا شد و می‌بایست به آن اشاره کرد این است که جبهه ملی با به میدان کشیدن حزب توده در 30 تیر 1331 و 25 مرداد 1332، علاوه بر مشروعیت دادن به این حزب سوءظن بسیاری از روحانیون را نیز برانگیخت. از آنجا که علما و مردم، حزب توده و اندیشه‌های این حزب را در تضاد با اسلام می‌دانستند زمانی‌که پی به ارتباط مصدق و حزب توده بردند نه تنها از مصدق بریدند، بلکه در کودتای 28 مرداد و پس از آن نیز به حمایت از مصدق نپرداختند. بدین ترتیب مصدق اینگونه از میدان دادن به توده‌ای‌ها متضرر شد.

صادق زیبا کلام درباره تضعیف دولت مصدق توسط حزب توده می گوید:
«تیر خلاص را در شقیقه دكتر مصدق در رابطه با آمریکایی‌ها حزب توده شلیک كرد. قدرت‌گرفتن روزافزون حزب چپ‌گرا و کمونیست توده که مورد حمایت کامل روس‌ها بود، واشنگتن را مجاب كرد که تداوم دولت مصدق نه‌تنها ممانعت از به‌قدرت‌رسیدن کمونیست‌ها در ایران نمی‌کند، بلکه برعکس دارد راه را برای به‌قدرت‌رسیدن چپ‌های طرفدار روسیه در ایران هم هموار می‌كند. واشنگتن احساس می‌کرد به کمک و حمایت روس‌ها، حزب توده دیر یا زود مصدق و دربار ضعیف‌شده را سرنگون خواهد کرد و با برچیدن سلطنت دست به یک انقلاب چپ‌گرایانه مورد حمایت روس‌ها خواهد زد.»

منابع:
- "تقابل دیدگاه سیاسی مصدق با آیت‌الله كاشانی " /مرکز اسناد انقلاب
- "بیانات مقام معظم رهبری در دیدار دانش‌آموزان و دانشجویان ۱۳۹۴/۰۸/۱۲"
- "چه كسی مصدق را سرنگون كرد؟" یادداشت صادق زیبا کلام در روزنامه شرق