انسان سالم، آرامش باطنی دارد

قرآن مجید شخصیت انسان را به گونه‌ای بیان نموده است که هم متمایز از حیوانات است و هم انسان‌ها را تنها به خاطر ویژگی‌های جسمانی در یک جایگاه به شمار نمی‌آورد، بلکه در یک تقسیم بندی صحیح، انسان‌های با ویژگی‌های روحی و روانی را در یک جایگاه شخصیتی معرفی می‌نماید.

اول. ویژگی بینش و نگرش (عقل)

ویژگی شناختی، بینش و نگرش انسان اعم از جهان‌بینی و اعتقادات و باورها را در بر می‌گیرد که لایه‌های درونی و زیرین فرهنگ هر جامعه‌اند و زیر بنای گرایش و گروش افراد را می‌سازند؛ یعنی ویژگی عاطفی بر ویژگی شناختی رویش می‌کند و عواطف، هیجانات، احساسات، عشق و نفرت را شامل می‌شود. نیز ویژگی رفتاری به نوعی ریشه در گرایش و گروش انسان دارد. پس می‌توان ویژگی شناختی را مهم‌ترین و اساسی‌ترین رکن حیات بشری به شمار آورد؛ بدین سبب است که پیامبران و رهبران آسمانی تلاش کرده‌اند تا با ارایه بینش درست‌، دقیق و عمیق، انسان‌ها را به سوی خدا دعوت نمایند و بر بال خرافات و تعصبات کور و جهل و عوام‌زدگی حرکت نکنند. این ویژگی در سه بخش قابل ارایه است:

الف. شناخت و ایمان به مبدأ
از منظر قرآن مجید، انسان دارای شخصیت سالم، نگاهی توحیدی به نظام هستی دارد و آن را دارای خالقی توانا، حکیم، دانا و قابل اتکال می‌داند؛ از این‌رو، آرامش باطنی دارد و می‌داند که همه امور در دست قدرت الهی است. (طه/50)

ب. شناخت نسبت به جهان هستی
دیدگاه انسان با شخصیت سالم نسبت به جهان هستی چنین است:
1ـ جهان هستی را هدفدار می‌داند که از روی حکمت جریان دارد.(آل‌عمران/ 191)
2ـ تسلیم قضای الهی است.(بقره/ 216)

ج. شناخت نسبت به خود
شناخت انسان با شخصیت سالم از خود به قرار ذیل است:
1ـ استعداد خویش را می‌داند و خود را در برابر کارها مسئول می‌داند.(بقره/ 233)
2ـ به خلیفه بودن انسان ایمان دارد.(بقره/ 30)
3ـ به ملاقات الهی ایمان دارد.(کهف/ 110)
4ـ مرگ‌اندیش است و می‌داند که مرگ، او را در هر حال در بر خواهد گرفت و نیز در عین حال، به رحمت و مغفرت الهی امید دارد.(نساء/ 78)

دوم. گرایش و گروش

از دیگر ابعاد شخصیت انسانی که در قرآن مجید مورد دقت قرار گرفته، ویژگی‌های عاطفی انسان است. شادی و اندوه، خشم و کظم، انگیزه و انگیخته، گریه و خنده، بیم و امید در آیات قرآنی این نکته را تأکید دارد که شخصیت انسان در انگیزش و هیجان و عاطفه بایسته ژرف‌کاوی است و این نکته که شخصیت سالم قرآنی در بعد قلبی و عاطفی چه ویژگی‌هایی دارد، بسیار حایز اهمیت است. تأکید اسلام بر جایگاه قلب و بیان واژگانی چون فؤاد، صدر، قلب در قرآن و نیز اشاره به الهامات قلبی، به ویژه بیماری‌های قلبی با محوریت گرایش و گروش، نشان از آن دارد که تأثیر این بعد بر شخصیت سالم قرآنی فراوان است و آیات قرآنی  بر آن گواه است.

1ـ ویژگی اعتدال در تحلیل دست‌آوردها و از دست داده‌ها از مهم‌ترین نشانه‌های آنان است که هم با پدیده داغدیدگی به سامان مواجه می‌شوند و هم با پیروزی‌ها به غرور و تکبر و فخرفروشی نمی‌افتند.(چون قصص/76 و حدیدی/23 و نیز آل عمران/88)
2ـ آرامش روانی از نعمت‌های بزرگی است که در سایه ایمان و عمل صالح به دست می‌آید.(رعد/28 و انعام/82)
3ـ شاید بحث از سلامت روان یا بهداشت روانی از آن جهت حایز اهمیت است که بیماران فراوانی از بیماری روانی رنج می‌برند و قرن ما قرن بیماری روانی نامبردار شده است. و عدم افسردگی‌، ترس و اضطراب از نشانه‌های شخصیت سالم در قرآن است.(بقره/ 38 و 112) (انعام/ 48) (یونس/62)
4ـ انسان سالم گناه نمی‌کند و اگر لغزشی داشته باشد، استغفار می‌کند و ناامید نمی‌شود. (آل‌‌عمران/ 135)
5ـ مهار خشم و خشونت ویژگی دیگر اوست؛(آل‌‌عمران/ 134)
6ـ برتری‌طلبی را برنمی‌تابد؛ (قصص/ 83)
7- عدم حسادت نیز در وجود شخص سالم است؛(نساء/ 54)
8ـ تملّق‌پذیر نیست؛ (آل‌عمران/ 188)؛
9- محبت و دوستی نسبت به خدا، خود و دیگران نشان سلامت است و شخص سالم نیز دوستدار دیگران است؛(آل‌عمران/ 159)
10- با داغدیدگی درست کنار می‌آید؛(بقره/ 156)

سوم. روش و منش

سومین ویژگی از ابعاد شخصیت سالم در قرآن مجید که نماد و نمود ارزش‌ها، باورها، انگیزه‌ها و اندیشه و تأثیر آنهاست، ویژگی رفتاری است.

در قرآن مجید بسیار بر نقش عمل صالح در رستگاری و رسیدن به حیات طیبه تأکید شده است و انسان شایسته کسی به شمار آمده است که در کنار ایمان به خداوند و انجام عمل صالح، خیرخواه و مشفق بر بندگان بوده است و آنان را به نیکی‌ها دستور می‌دهد؛ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ (عصر/ 3)؛ «مگر كسانى كه ایمان آورده و (كارهاى) شایسته انجام داده اند و یك‌دیگر را به حق سفارش كرده و همدیگر را به شكیبایى سفارش نموده اند»آنچه در نگاه قرآن، انسان سالم و الگو ارایه شده است، دارای این ویژگی‌ها است:
1ـ در مشکلات و سختی‌ها شکیبایی می‌ورزد و در اندیشه و عبادات و رفتار پایبند به دین‌ است؛(بقره/ 177)
2ـ به آن آنچه می‌گوید عمل می‌کند و اگر به کاری توان عمل ندارد به دیگران دستور انجام آن را هم نمی‌دهد و از سویی، دچار تعدد شخصیت نیست؛(صف/2 و3)
3ـ قانون را رعایت می‌کند؛(طلاق/ 2) و حق را حتی علیه بستگان و وابستگان نزدیکش کتمان نمی‌کند؛
4 ـ پیش داوری نمی‌کند و حقیقت‌جوست؛(زمر/ 18)؛
و عدم پیروی از ظن و گمان در امور زندگی بر او حاکم است و می‌داند جز یقین، انسان را به راه حق‌، راهنمایی نیست؛(جاثیه/ 24)
5ـ مردم آزار نیست؛(احزاب/ 58)
و بدی را با خوبی پاسخ می‌دهد؛(رعد/ 22)
6 ـ آرامش در گفتار و رفتار دارد؛(لقمان/ 19)
7ـ سخاوتمند است؛(حشر/9)
8ـ آسایش دیگران را بر آسایش خود ترجیح می‌دهد؛(حشر/ 9).
9ـ در همه امور کم فروشی نمی‌کند؛(مطففین/ 1ـ3)؛
10ـ از دخالت در امور خصوصی مرد می‌پرهیزد و از تجسس، غیبت، تهمت و عیب‌جویی خودداری می‌کند؛(حجرات/ 12)؛
11ـ به دنیای همراه آخرت می‌اندیشد؛(قصص/ 77)
12ـ امانتدار است؛(مؤمنون/ 8 و معارج/ 32)
13ـ به پیمان وفادار است؛(بقره/ 177).
14ـ چشم‌چرانی یکی از انحرافات شایع در اخلاق جنسی است. در قرآن سلامت نفس بر آن تعلّق گرفته است که انسان چشم از افراد نامحرم فرو بندد و خود را از نگاه به ریب در همه حالات ممنوع باز دارد؛(نور/30ـ31)

بنابر این می توان گفت؛ بی‌تردید، الگوی کامل و عینی شخصیت سالم قرآنی ، شخصیت الهی و ملکوتی می‌باشند. از آنجا که خداوند معجزه علمی جاودانه وحیانی به نبی مکرم اسلام(ص) عنایت فرمود، الگوی عملی در شخصیت سالم نیز در ائمه اطهار: ارایه کرد و به این سبب که هر چه انسان در عمل به دین و اندیشه در آموزه‌های دینی، خالصانه‌تر گام بردارد، در رسیدن به شخصیت سالم کامیاب‌تر است.

---

منبع:
این مطلب تلخیصی است از مقاله "روان‌شناسی شخصیت سالم از منظر قرآن"، نوشته بهروز یدالله پور- مهناز فاضلی كبریا که در شماره 10 مجله "قرآن و علم" منتشر شده است.