بطلان قرارداد و دلایل باطل شدن آن

انسان­‌ها ناتوان از آن هستند که بخواهند تمامی نیازهای خود را به‌تنهایی تأمین کنند و همین ناتوانی موجب شده تا به دیگر همنوعان خود روی آورند و از طریق برقراری روابط اجتماعی، خلأهای زندگی خود را پر کنند. بدیهی است این روابط -که ممکن است مالی یا غیرمالی باشند- بدون وجود ضوابط و قواعد نمی‌­توانند دوام بیاورند.

ازاین‌رو به مرور زمان شاهد آن بودیم که این سبک زندگی، انسان و جوامع انسانی را به سمت­ تدوین قواعد و مقررات برای تنظیم بهتر این روابط سوق داد. در کنار این قواعد شاهد ظهور قالب‌هایی هستیم که روابط افراد در درون آن­ها تعریف می‌­شود و یکی از شایع‌­ترین آن­ها، قرارداد یا معامله است.

معنای بطلان قرارداد

هریک از قراردادها و معاملاتی که در قوانین پیش­‌بینی شده­ است آثار خاصی دارد که برخی از این آثار، اصلی و برخی دیگر، فرعی هستند. افراد برای تحقق این آثار، چنین قراردادهایی را منعقد می‌­کنند اما باید توجه کرد که برای به‌وجود آمدن این آثار باید شرایط خاصی رعایت شود و در صورت عدم رعایت این شرایط، نمی‌­توان انتظار تحقق این آثار را داشت.

اما در برخی مواقع به علت عدم رعایت قواعد و ضوابطی که در قانون پیش­‌بینی شده­ است، به طور کلی یک قرارداد از ابتدا به وجود نمی‌­آید. در واقع هنگامی که از باطل بودن قرارداد یا معامله­‌ای سخن می­‌گوییم، مقصودمان این است که به‌طور کلی هیچ قراردادی شکل نگرفته و در نتیجه هیچ‌یک از آثار اصلی و فرعی مربوط به آن نیز به‌وجود نمی­‌آید.

در واقع هنگامی که گفته می­‌شود «یک قرارداد باطل است»، مقصود این است که این قرارداد از ابتدا هم به وجود نیامده ­و گویا هیچ قراردادی در میان نبوده ­است؛ نه این­که ابتدا و در یک بازه­‌ی زمانی به وجود آید و سپس از بین برود. قرارداد باطل از نظر قانونگذار وجود خارجی ندارد. باید توجه نمود که قرارداد باطل به هیچ عنوان و با هیچ اقدام بعدی نمی­‌تواند تبدیل به قراردادی صحیح شود و از این رو گفته می­‌شود که «قرارداد باطل هم­چون مُرده­‌ای است که نمی­‌توان آن را زنده کرد».

موارد باطل بودن معاملات

هنگامی که یک قرارداد با رعایت تمامی قواعد و شرایط قانونی تشکیل می‌­شود، طرفین می­‌توانند در صورت وجود مواردی که قانونگذار ذکر نموده ­است، آن را برهم بزنند یا در برخی موارد هم قرارداد بدون اراده­‌ی طرفین و به‌صورت خودکار برهم می‌­خورد. حالت اول که با دخالت اراده‌­ی طرفین تحقق پیدا می­‌کند، «فسخ» نام دارد و به حالت دوم که در تحقق آن اراده­‌ی طرفین هیچ دخالتی ندارد، «انفساخ» نامیده می­‌شود. هریک از این دو حالت برای آنکه تحقق پیدا کنند، نیاز به شرایطی خاص دارند.

نکته­‌ی قابل توجه آن است که عدم رعایت شرایط قانونی همیشه به بطلان قرارداد و معاملات منتهی نمی­‌شود و گاهی ممکن است سرنوشت دیگری را برای قرارداد رقم بزند. براین‌­اساس باید به این پرسش پاسخ داد که دقیقا در صورت وجود چه شرایطی می‌­توان گفت که یک قرارداد باطل است؟ در این بخش با توجه به آنچه در قانون مدنی ذکر شده­ است، به مواردی که موجب باطل بودن یک قرارداد می‌­شوند اشاره خواهیم نمود.

دلایل باطل بودن یک قرارداد

۱. فقدان قصد
۲. فقدان اهلیت
۳. نامشروع بودن جهت معامله
۴. معین بودن مورد معامله

در صورتی که یک قرارداد به صورت صحیح واقع شود، تمامی آثار اصلی و فرعی مربوط به آن نیز به صورت کامل ایجاد می‌­شود و پس از آن برای طرفین حقوق و تکالیف خاصی به‌وجود می‌­آید. در نتیجه اگر هریک از آن­ها به تکالیف خود در مقابل طرف دیگر عمل نکند، شخصی که متضرر شده ­است می‌­تواند به دادگاه مراجعه کند و با استناد به قرارداد از محکمه بخواهد که طرف قرارداد را مجبور به انجام تعهدات قراردادی خود کند. در صورتی که یک قرارداد باطل باشد، این وضعیت جریان نخواهد داشت.

در این حالت آثار اصلی و به تَبَع آن، آثار فرعی قرارداد به وجود نمی‌آید و هیچ‌یک از طرفین نمی­‌تواند طرف دیگر را براساس آن قرارداد، به انجام تعهدات مربوط به قرارداد باطل وادار کند. به‌عبارت بهتر قرارداد باطل قابل استناد در مقابل هیچ شخصی نیست و نمی­‌توان با استناد به آن ادعایی را مطرح یا در مراجع قضایی دعوایی را اقامه نمود.

---

منبع: وبسایت چطور