توسعه معنویت اسلامی؛ از ضرورت تا راهکار
عرفان اسلام، به طور خلاصه و خاصّ، عرفانی خدامحور و انسان بـاور است و با این دو ویژگی سایر مکاتب عرفانی و سنّت های معنوی برتری پیدا می کند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تاریخ : دوشنبه 1397/03/28 ساعت 12:41
جریان های معنویت گرای بسیار متنوعی در جهان پدید آمده و به حریم فرهنگی ما وارد می شود. این درحالی است که میراث عرفانی ما چنان غنی و سرمایه ی معنوی اسلام چنان سرشار است که توانایی رقم زدن یک انقلاب بزرگ اجتماعی را دارد. با این وجود، آسیب ها و کاستی هایی در شیوه ی کار ماهست که مانع شده این محتوای عالی و غنی به مرحله ی استفاده برسد. آسیب هایی که ما را از وضع مطلوب توسعه ی معنویت اسلامی دورکرده، به دو دسته ی علمی و اجرایی تقسیم می شود. برای برطرف کردن این اشکالات راهکارهایی وجود دارد. این راهکارها در قالب مدل های اجرایی روشن و گسترده ای می تواند قابل اجرا باشد.
ویـژگی هـای مـعنویت اسلامی
معنویت و عرفان اسلامی خدا مـحور اسـت؛ به این معنا که هدف عالی آن، نه دست یابی به نیروهای خـارق العـاده و نه صرفاً وضعیت های روانی مـطلوب است، بلکه حقیقتی مـتعالی و فـراتر از تمام نمودهای هستی را می جـوید و بـه همه ی هستی معنا می بخشد. باور به وجود حقیقتی که دارای تمام خیرها وکـمالات نـامحدود و سرچشمه ی بی پایان رحمت و زیـبایی و بـی نـیازی است، به هـستی و حـیات شکوه و معنایی دیگر مـی دهـد. عرفان هایی که خدا محور نیستند، از این گنج بی پایان محروم اند. با عـرفان بـودایی یا سرخ پوستی انسان این تـعالی را احـساس نمی کـند. در عـرفان هـای سرخ پوستی نهایت شـکوفایی انسان این است که بتواند از نیروی فراگیر طبیعت بهره مند شود و از آن برای شکوفایی خود و بـهبود زنـدگی بهره ببرد.تائوئیسم نیز شبیه هـمین رویـکرد را دارد.یکی از آسیب های علمی در اخلاق اسلامی کم توجهی به نتایج ملموس و پیامدهای این جهانی زندگی معنوی و اخـلاقی زیـستن است. با توجّه به منابع دینی و صریح آیات و روایات، می توانیم مباحث جدیدی را ذیل عناوین معنویت و موفقیت، مبانی معنوی خلاقیت، تأثیر اخلاق و معنویت در شاد زیستن و ... مطرح کنیم
دومین ویژگی عرفان اسلامی، انسان باوری است. عرفان اسلامی، انسان را شایسته و سزاوار رسیدن به قرب الهی دانسته، او را بی واسطه در رابطه با خداوند دارای استعداد خلافت الهی و تـجلّی اسـما و صفات الهی می داند. به همین جهت، راه به سوی خدا بسیار نزدیک و پیمودن آن برای کسی که اراده ی سیر الی الله دارد بسیار سهل است؛
عرفان اسلام، به طور خلاصه و خاصّ، عرفانی خدامحور و انسان بـاور است و با این دو ویژگی سایر مکاتب عرفانی و سنّت های معنوی برتری پیدا می کند. امّا این برتری محتوایی، به دلیل عدم ارایه ی صحیح، کمتر از ظرفیتی که شایسته و سزاوار بوده، گسترش یـافته و اسـتفاده شده است. این، باری بر زمین مانده است که انجام آن همّت محقّقان و اندیشمندان اسلام شناس را از یک سو و نهادها و سازمان های فرهنگی روییده در متن انقلاب بزرگ اسلامی را از سوی دیگر می طـلبد. در حـقیقت، دو نوع موانع وجود دارد: نخست، موانع علمی و تربیتی استکه باید با کوشش دانشمندان و پژوهـشگران بـر طـرف شود، و دیگر، مشکلات و کاستی هـای اجـرایی و عـملی که باید با عزم و تلاش مدیران و مسؤولان دلسوز و متولّیان فرهنگی حل و فصل شود.
راهکارهای توسعه ی معنوی
در بـرابر آسـیب ها و موانع موجود، راهکارهایی برای تـوسعه ی مـعنویت اسلامی وجـود دارد کـه إعـمال آنها برای افزایش نـفوذپذیری در قبال جریان های معنویت گرای غیر اسلامی و وارداتی ضروری است. این راهکارها به سه صـورت قـابل اجراست. برخی از این راهکارها تنها بـا کـار عـلمی و بـعضی دیـگر با برنامه ریـزی اجـرایی قابل عمل است. مواردی نیز وجود دارد که از سویی به فعالیّت های علمی و از دیگر سو به بـرنامه هـای مـدیریتی و اجرایی مربوط می شود. در ادامه، بـه توضیح هرکدام از این راهکارها می پردازیم.معنویت و عـرفان در فـرهنگ مـا به نوعی رازمگو تبدیل شده و همین موضوع سبب حبس و مانع ترویج و گسترش آن بوده است.
1. گسترش رویکرد نتیجه گرایانه
همانطورکه گفته شد، یکی از آسیب های علمی در اخلاق اسلامی کم توجهی به نتایج ملموس و پیامدهای این جهانی زندگی معنوی و اخـلاقی زیـستن است. با توجّه به منابع دینی و صریح آیات و روایات، می توانیم مباحث جدیدی را ذیل عناوین معنویت و موفقیت، مبانی معنوی خلاقیت، تأثیر اخلاق و معنویت در شاد زیستن و ... مطرح کنیم که بـه راسـتی در سطوحی بسیار عمیق تر و در صورتی بسیار جذّاب تر از آنچه امروزه ارایه می شود، مطالب ارزنده ای را به دست خواهد داد. تاکنون اخلاق و معنویت از منظری تـکلیف گـرایانه و شبیه به احکام شریعت دیـده شـده و ارایه گردیده است. در حالی که رویکرد پیامدگرا یا نتیجه گرا بسیار جذّاب تر، انگیزه سازتر و برای شروع کارآمدتر است.2. تقویت رویکرد اجتماعی
مسأله ی دیگر این است که معنویت و عـرفان در فـرهنگ مـا به نوعی رازمگو تبدیل شده و همین موضوع سبب حبس و مانع ترویج و گسترش آن بوده است. ایـن در حـالی است که با جریان بخشیدن به معنویت آن را در درون خود پویا و بالنده مـی سـازیم و در صـورت حبس به رکود و فرسایش آن دامن می زنیم. اگر افراد معنوی و شخصیت های بارز در این وادی بـه راحـتی از آن صحبت کنند و مردمان را نامحرم ندانند، قلب های خفته بیدار شده و رانده شـدگان و گـمگشتگان، راه می یابند و باز می گردند.اگر بنای ما براین نبود که عرفان و معنویت را مستور و محبوس نگه داریم، عرفان اسلامی این طور مهجور نمی شد که حکمت های مثنوی با آمیزه ای از عشق مسیحی و سِحر کـابالایی در قـالب رمان و قلم نویسنده ای معلوم الحال فرهنگ ما را در نوردد و کیمیاگر دل های معنویت جو شود. اگر فطرت های مردمان را تبدیل ناپذیر و زنده می دانستیم، مـتون و تـعالیم عرفانی زبانی چنین پیچیده و دشـوار پیـدا نمی کرد و ادبیات عرفانی سرشاری که قرن ها پیش، از آن برخوردار بودیم و امروز جهان به آن فخر می کند و از آن بهره می برد، از دست نمی رفـت.
3. اهتمام مدیران اجـرایی بـه اسـتفاده از کارشناسان ممحّض و پژوهشگر
مدیران اجرایی و مسؤولان باید باور کنند که اگر کاری با تـکیه بـر پشـتوانه ی علمی و پژوهشی صورت گیرد، هزینه های پژوهشی آن در طول زمان مستهلک شده و در نهایت بسیار کـمتر از هـزینه های پراکنده بر مبنای آزمون و خطا خواهد بود. در حوزه ی مسایل فرهنگی و به ویـژه در حـسّاس تـرین و ژرف ترین موضوعات، یعنی امور معنوی، چه بسا تأخیر یا خطا ماهیِّت و اهداف انقلاب بـزرگ اسـلامی را تهدید کند و پس روی جبران ناپذیری را در حیات معنوی مردم ایران رقم زند.در صورتی که از سـوی نـهادهای نـظارتی، نظیر مجلس، از سازمان های فرهنگی خواسته شود که برنامه های خود را در زمینه ی معنویت های نـوظهور بـر اساس پروژه های کارشناسی انجام دهند، و برای این کار بودجه و وقت مـناسب در نـظر بـگیرند، در مدیران اهتمامی افزون تر برای رعایت اصل مسبوقیت اجرا بر پژوهش ایجاد خواهد شد.
پی نوشت:
این مطلب خلاصه ای است از مقاله "راهکارها و مدل های توسعه معنویت اسلامی" به قلم حمید رضا مظاهری سیف که در شماره 13 مجله اخلاق منتشر شده است.
